د علومو په وده او جوړښت کې د مسلمانانو رول (اوولسمه برخه)

لیکوال: ابورائف

د علومو په وده او جوړښت کې د مسلمانانو رول (اوولسمه برخه)

د فلسفې په علم کې د مسلمانانو رول

یو له مهمو او ګټورو علومو څخه، چې مسلمانانو پکې لوړ رول او مقام درلود، د فلسفې علم دی. د اسلام له پیدایښت مخکې، د جاهلي دورې عربو د فلسفې او نورو علومو په برخه کې کوم ځانګړی رول نه درلود، خو د اسلام له ظهور او اسلام ته د عربو له راتګ وروسته، فلسفې ته هم پام شو. لومړی ګام دا و، چې له نورو ژبو، په ځانګړي ډول له یوناني ژبې، دا علوم وژباړل شول.

د مسلمانانو په منځ کې عباسي خلیفه مامون د فلسفې د راټولولو او پراختیا ته ځانګړې پاملرنه وکړه. هغه د سقراط، افلاطون او ارسطو آثارو او لیکنو ته ډېر ارزښت ورکاوه، نو یې د دغو آثار ژباړونکو او څېړونکو ته پراخ مالي امکانات برابر کړل.

د مامون د دې پاملرنې بېلابېل لاملونه وو، چې تر ټولو مهم یې دا و، چې هغه باور درلود، الله جل جلاله انسان ته د عقل، فهم او فکر ځانګړی ځواک ورکړی دی، لکه څنګه چې انسان د وینا ځانګړې وړتیا هم لري. انسان کولای شي د خپل ذهن افکار بیان کړي، له خپلو همنوعانو سره خبرې وکړي او هغوی قانع کړي. همداراز، د هغه فکر د تجدید وړ دی او تل کولی شي وده وکړي. تجربې یې د منطق د وسیلو په کارولو سره نورې هم پراخېږي.

د مامون له خوا فلسفې ته دا ځانګړې پاملرنه د دې لامل شوه، چې بې شمېره مسلمان فیلسوفان راښکاره شي او د فلسفې علم ته یې لا زیات نظم او وده ورکړي. د دغو فیلسوفانو له ډلې فارابي، کندي، ابن طفیل، ابن رشد او نور یادولی شو. دوی یوازې د لرغوني فلسفې د آثارو نقل ته بسنه ونه کړه، بلکې هغه یې تشریح او تدریس کړل، ستونزې یې حل کړې، او نوي فلسفي نظریات یې کشف او اختراع کړل.

اسلامي نړۍ ته د فلسفې د علومو ورپېژندل

اسلامي نړۍ ته د فلسفې د ورپېژندلو بهیر هغه مهال پیل شو، چې د یوناني فلسفې کتابونه وژباړل شول. د دې علومو له راتګ سره، د علماوو تر منځ د فلسفې د جواز او مشروعیت په اړه اختلاف پیدا شو.

علماوو درې ډوله دریځونه خپل کړل:

1. یوې ډلې دا علوم په مطلق ډول رد کړل، ناروا یې وبلل، او د ګمراهۍ او فساد لامل یې وګاڼه.

2. بلې ډلې منځنی دریځ غوره کړ؛ دوی باور درلود، چې له دې علومو باید حق او حقیقت واخیستل شي، خو باطل رد شي.

3. دریمه ډله بیا له دې علومو ډېره اغېزمنه شوه او ځانونه یې د فلسفي مطالعې او څېړنې لپاره وقف کړل.

د فلسفې بېلابېل ډولونه

فلسفه بېلابېل علمي اړخونه لري، چې ځینې مهم یې دا دي:

1. د کلام علم

   دا علم د ایمان پر ثابتو او نه انکارېدونکو عقیدو بحث کوي او د منحرفو او نوښتګرو نظریات ردوي. د دې علم وده او پرمختګ یوازې مسلمانانو ته ځانګړی دی، ځکه چې دا علم د اسلامي او مذهبي عقایدو د دفاع او د ملحدانو، فاسقانو او زندیقانو پر وړاندې د مبارزې لپاره رامنځته شوی دی.

همدغه علم د لویو فلسفي مکتبونو د پیدایښت لامل شو، او مسلمانانو د همدې علم له برکته د آفاقي او کَوني اسبابو په اړه ژورې څېړنې وکړې، طبیعي قوانین یې کشف کړل، او د وجود، حرکت، او علت د مفهوم په اړه یې داسې پایلې واخیستې، چې د یوناني نظریو خلاف وې.

د فلسفې علم ته د مسلمانانو دا توجه د دې لامل شوه، چې مستشرقینو د کلامي علومو ته ځانګړې پاملرنه وکړه او هغه یې د اسلامي فلسفې د نوښت بنسټیز معیار او مهم چوکاټ وباله.

اصلي اصلاحات:

• جملې مې لنډې کړې، څو مفهوم روښانه شي.

• ځینې ناواضحه او غیرمعیاري عبارتونه مې معیاري کړل.

• د فقرو ترمنځ ارتباط مې منظم کړ، څو د لوستونکي لپاره روان وي.

۲– د تصوف علم

دا علم د اسلامي فلسفې یوه مهمه برخه ده. ځکه چې دا یوازې نظري بحث نه دی، چې د عقلي او فلسفي مسایلو تحلیل کوي او یوې بشپړې مابعدالطبیعي نظریې ته د رسېدو هڅه کوي، بلکې تصوف د ژوند یوه ځانګړې فلسفه ده. په دې فلسفه کې د حقایقو د درک کولو لپاره احساسات، فکر، او عقل یو له بل سره نښلول کېږي. له همدې امله، په دې علم کې بېلابېل نظریات موجود دي، چې د انساني درې ګونو قوتونو، یعني: عقل، احساساتو، او چلند د تکامل نتیجه ده.

۳– ځانګړې فلسفه

دا ډول فلسفه د یوناني مشهورو فلسفو څخه وه، چې اسلامي نړۍ ته داخله شوه. اسلامي علماوو او مفکرینو دغه فلسفه تشریح او توضیح کړه.

تر ټولو مشهور اسلامي فیلسوفان

لکه څنګه چې مخکې یادونه وشوه، فلسفې ته د مسلمانانو پام د دې لامل شو، چې دا علم وده وکړي او ډېر فیلسوفان په دې برخه کې پرمختګ وکړي. له هغو مهمو مسلمانو فیلسوفانو څخه، چې یادولای شو، لاندې کسان دي:

۱– ابویوسف کندي

هغه “ابویوسف یعقوب بن اسحاق کندي” دی. نوموړی د ۱۸۵-۲۵۲ هـ ق کلونو ترمنځ په کوفه کې اوسېده. زده کړې یې په بصره کې ترسره کړې او د خپل عصر له مشهورو علماوو سره یې علمي بحثونه کول. په فلسفه کې یې لوړ مقام او شهرت وموند، نو ځکه عباسي خلیفه مامون ترې وغوښتل، چې د ارسطو او نورو یوناني فیلسوفانو آثار وژباړي.

کندي یوازې د یوناني فلسفې پلوی نه و، بلکې هندي فلسفې ته یې هم توجه وکړه، د هغوی نظریات یې تشریح کړل او پرې یې تبصرې ولیکل. د هغه علمي طریقه داسې وه، چې د وخت علما ترې متأثر شول او ځانګړې پاملرنه یې ورته وکړه. ځکه چې هغه د ژباړې لپاره ګټور کتابونه غوره کول او هغوی ته یې مناسب ترتیب ورکاوه.

کندي لومړنی اسلامي مفکر ګڼل کېږي، چې د یوناني فلسفې له دودیزې دایرې څخه بهر شو. هغه د علومو یو نوی ترتیب وړاندې کړ، چې پکې علوم د عقلي او منطقي اصولو پر بنسټ وېشل شوي وو.

• لومړۍ ډله علوم: فلسفي علوم، چې ریاضي، منطق، طبیعي علوم، فزیک، سیاست، او ټولنپوهنه پکې شامل وو.

• دویمه ډله علوم: دیني علوم، چې عقاید، توحید، او د بدعتکارانو او منحرفینو ردول یې پکې ځای کړل.

د هغه فلسفه د افلاطون او ارسطو د فلسفې ترمنځ یو منځنی دریځ و، او ریاضیات یې د فلسفې د زده کړې لپاره اړین بلل. د خپل عصر ډېره برخه یې د هندسې زده کړې ته ځانګړې کړې وه او د یوناني پوهانو آثار یې ژباړل. هغه باور درلود، چې د فیلسوف کېدو لپاره د هندسې علم ضروري دی.

کندي له ۲۶۵ څخه ډېر آثار ولیکل، او د دغو کتابونو په لیکلو کې یې د ریاضیاتو پر علم ډېر تمرکز کړی و.

ادامه لري…

[1] . الدفاع، علی، روائع الحضارة العربیة والإسلامیة، ص: ۴۸، دار عالم الکتب للنشر والتوزیع، جامعة ملک فهد للبترول والمعادن، ظهران، عربستان سعودی.

[2] . ماذا قدم المسلمون للعالم؟ ص: ۳۴۹-۳۵۰.

[3]. روائع الحضارة العربیة والإسلامیة فی العلوم، ص: ۵۰-۵۳.