د اسلام په رڼا کې د مډرنېزم، تحلیل او نقد (شپږمه برخه)

لیکوال: مهاجر عزیزي

د اسلام په رڼا کې د مډرنېزم، تحلیل او نقد (شپږمه برخه)

د قرآن له نظره د عقل او شهوت غلامي

بېشکه، هغه کسان چې ځانونه د الهي لارښوونو او قوانینو څخه خلاص او لرې ګڼي، عقل د ژوند د اندازې او لارې مطلق معیار ګڼي، په ناپوهۍ سره د نفساني غوښتنو په دام کې راګیرېږي او ځانونه د هلاکت کندې ته غورځوي، ځکه چې له اسماني لارښوونو پرته به یې په دې فاني نړۍ او آخرت کې ژوند له بربادۍ او لوی زیان پرته به بل څه نه وي.

په قرآن کریم کې خدای جل جلاله عقل له الهام څخه پاک د شهوت سره پرتله کوي او په دې ډول یې غندي: وَلَوِ ٱتَّبَعَ ٱلْحَقُّ أَهْوَآءَهُمْ لَفَسَدَتِ ٱلسَّمَـٰوَٰتُ وَٱلْأَرْضُ وَمَن فِيهِنَّ[1]، ژباړه:او که چېرې حق د دوی په غوښتنو پسې تللی وای، نو اسمانونو او ځمکې او د هغو د هر څه نظام به ګډوډ شوی وای.

په دې آیت کې خدای جل جلاله په څرګند ډول خبرداری ورکوي چې د وحی له لارښونې پرته د عقل خلاصون او د نفساني غوښتنو پیروي به نه یوازې په انساني ټولنه کې فساد رامنځته کړي، بلکې د طبیعت او هستي نظم به هم ګواښي او خراب کړي.

په اوسني عصر کې، د عقل او شهوت غلامي او بنده ګي کول د ګڼ شمېر سیاسي مکتبونو او فکري بهیرونو په بڼه پراخه شوې ده. د دې مکتبونو ناوړه پایلې د انساني ټولنې جوړښت ته زیان رسولی او انسانان یې په یوه سرګردانه او نه ختمیدونکې لاره کې پرېښي دي، داسې یوه لاره چې د سولې، هدف یا خلاصون هېڅ نښه پکې نه لیدل کېږي. دا مکتبونه پرته له دې چې یو داسې باثباته قانون وړاندې کړي، څو د انساني طبیعت سره سمون ولري، خلک یوازې په خپلې ظاهري ښکلا او بڼې سره غولوي.

د دې مکتبونو د تسلط له امله، د ټولنې نظم او توازن ګډوډ شوی دی او ډیری مفکرین حیران دي چې د عصري کولو او بدلون په دې دوره کې کومه طریقه غوره کړي، څو عالي انساني ارزښتونه بدل او هېر نه شي.

دا یو روښانه حقیقت دی چې هېڅ عقل یا فلسفه په یوازې ځان د ټولنې توازن نه شي ساتلی او پرته له اسلام او د هغه د ژغورونکو او روحي روزنې قوانینو څخه د فساد او فحشا د خېریدو مخه نه شي نیولی.

ځینې ​​خلک هڅه کوي چې د الهي وحی پایلې د انساني عقل او فلسفې له لارې ترلاسه کړي، خو دا روښانه او واضح ده چې پرته له وحی څخه عقل هېڅکله د الهي لارښوونو دروند بار نه شي زغملی او نه یې پورته کولی شي. هغه قوانین چې انساني عقل جوړ کړي وي ډېر ژر د نورو لخوا لغوه کېږي یا بدلېږي، په داسې حال کې چې اصلي جوړونکو یې همدا قوانین حتمي او نه بدلېدونکي ګڼل. له همدې امله، د نجات او خلاصون یوازینۍ لاره د نفساني غوښتنو له غلامۍ څخه خلاصېدل او بېرته د یو خدای بندګۍ ته راستنېدل دي، همغه خدای چې په دې ښه پوهېږي چې کوم اصول بدلیدونکي دي او کوم قوانین نه بدلېدونکي او ابدي دي.([2])

له همدې امله، حتمي د خلاصون او حللاره د کایناتو د خالق د فرمانونو سره په ټینګه پاتې کېدو او د غلطو او بې اساسه انساني قوانینو او نظرونو څخه په ډډه کولو کې ده. د هر مومن لپاره اړینه ده چې په هره مسئله کې د خدای جل جلاله له فرمان څخه پیروي وکړي او پرته له پوښتنې یې ومني.

الله تعالی فرمایي: ومَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى ٱللَّهُ وَرَسُولُهُۥ أَمْرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ ٱلْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ[3]، ژباړه:هېڅ یو مومن او هېڅ یوه مومنه دا حق نه لري چې کله الله جل جلاله او د هغه رسول صلی الله علیه وسلم د کومې معاملې فیصله وکړي او بیا (د الله او د هغه د رسول په خلاف) هغه پخپله د خپلې هغې معاملې د فیصله کولو اختیار ولري.

او په یو بل ایت کې فرمایي: فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّىٰ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِىٓ أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا[4]، ژباړه: نه اې محمده! ستا په رب قسم چې دوی هېڅکله مومنان کېدای نه شي، څو چې په خپل منځي شخړو کې تا فیصله کوونکی ونه مني، بیا چې ته څه فیصله وکړې، پر هغې باندې په خپلو زړونو کې هم څه تنګي احساس نه کړي، بلکې سر تر پایه یې ومني.

د عقل پالونکو او متعصبینو ستونزه دا ده چې دوی یوازې هغه قوانین مني چې ظاهري ښکلي او د اوسني وخت لپاره یې مناسب ګڼي، په داسې حال کې چې دا ډول قوانین نه په تېر کې اغېزمن وو او نه هم د راتلونکي لپاره ضمانت ورکوي. برعکس د اسلام دین یو جامع، ښکلی او همغږي نظام لري چې دواړه یعنې تېر په پام کې نیسي او د راتلونکي وړاندوینه کوي.

لکه څنګه چې خدای تعالی فرمایي:  يُبَيِّنُ ٱللَّهُ لَكُمْ أَن تَضِلُّوا ۗ وَٱللَّهُ بِكُلِّ شَىْءٍ عَلِيمٌ[5]، ژباړه: الله جل جلاله تاسې ته حکمونه تشریح کوي چې لار ورکي نه شئ او الله جل جلاله په هر شي پوه دی.

قرآن یوازې د تلاوت، د ثواب او برکت د لاسته راوړلو لپاره نه دی نازل شوی، بلکې د دې لپاره نازل شوی چې انسانان له ګمراهۍ، ظلم او تباهي څخه وژغوري. له همدې امله، په دې دنیا او آخرت کې نجات او خلاصون یوازې د الهي لارښوونو او احکامو په عملي کولو پورې اړه لري. هر هغه نظام او قانون چې د انساني ذهن لخوا رامنځته شوی او تشریح شوی وي او د وحی له لارښوونو څخه ګټه نه اخلي، بې ارزښته او ګمراه کونکی دی.

ډېر داسې مثالونه شته چې څنګه د خالص یا یوازې عقل کارول یو کس د تباهۍ کندې ته رسوي. دلته به موږ یوازې د یو مثال څخه یادونه وکړو.

د باطنیه فرقې یو مشر، عبدالله القیرواني په خپل یوه لیک کې داسې لیکلي دي: االعجب من شیء کالعجب من رجل یدعی العقل ثم یکون له اخت او بنت حسناء ولیست له زوجة فی حسنها فیحرمها علی نفسه وینکحها من اجنبی ولو عقل الجاهل لعلم انه احق باخته وبنته من الاجنبی وما وجه ذالک الا ان صاحبهم حرم علیهم الطیبات…الخ[6]، ژباړه: له هغې سړي څخه ډېر حیرانونکی بل څه کېدلی شي چې د هوښیارۍ او عقل ادعا کوي او یوه ښکلې خور او لور لري، خو مېرمن یې د خور او لور په څېر ښکلې نه ده؟ دا سړی خپله ښکلې خور او لور په ځان حراموي او له یو بل پردي سره یې نکاح یا واده کوي. که چیرې دغه ناپوه او نادان سړي له خپلې هوښیارۍ څخه لږ کار اخیستی وای، نو هغه به پوه شوی وای چې هغه پخپله د خپلې خور او لور سره د واده کولو لپاره ډېر مناسب او حقدار دی. دلیل یې دا دی چې دوی باور لري چې د دوی رب دا شیان په دوی حرام کړي دي.

علامه مفتي محمد تقي عثماني ^{حفظه‌الله} دا نظریه رد کړه او ویې ویل: ( په پورته وینا او خبرو څومره چې کولی شئ لعنت او نفرت ووایاست. خو راځئ چې صادقانه ووایو، که یو څوک ځان د وحی له لارښوونې څخه ازاد ګڼي، ایا هغه کولی شي دې ته په عقلي ډول ځواب ورکړي؟ اوس موږ وینو چې د سلګونو کلونو له تېرېدو وروسته د (عبیدالله قیراوي) خوب تعبیرېږي او د هغه دا غندونکې او رټلې تیوري په شلمه پیړۍ کې د هغه په ​​څیر د ځینو کسانو لخوا تاییدېږي. خو اوس هم په ځینو لویدیځو هیوادونو کې له خپلې خور سره د واده کولو په اړه اوازې اورېدل کېږي. په پای کې که چېرې د مډرنېزم په پلمه د هر قضاوت لپاره یوازې عقل د اساس په توګه وکارول شي، نو هېڅ سم او اخلاقي ارزښتونه به پاتې نه شي. دا په هغه وخت کې کله چې یو څوک د متضادو تیوریو په منځ کې وسوسي کېږي او د هغه لپاره د وتلو یا خلاصون لاره بنده شوې وي.)([7])

ه: مناسب او نامناسب عقلانیت

که چېرې عقلانیت د یو داسې عقلانیت په توګه وپېژندل شي چې د یو خپلواکه فکري مکتب په توګه پېژندل شوی وي، نو دا روښانه ده چې دا ډول عقلانیت د دیني اړخه یا لید څخه مطابقت نه لري او رد شوی دی. په هر صورت، که موږ عقلانیت د یوې عمومي مفکورې او فکري مکتب په توګه په پام کې ونیسو، نو دا په دوو کټګوریو ویشل کېدلی شي:

۱. مطابقت لرونکی یا مناسب عقلانیت،

۲. نامناسب عقلانیت.

که عقلانیت د دیني احکامو د عقلي تفسیر او توجیه په توګه وپېژندل شي، نو دا ډول عقلانیت په بشپړ ډول د منلو وړ او مطلوب دی. په داسې حالت کې په پټو سترګو د پیروی یا اطاعت معنی نه لري، بلکې د الهي لارښوونو د پوهاوي، پوهې یا معرفت او عالمانه منلو نښه ده، چې اسلام د دې ډول عقلانیت سره همغږی او د هغې ملاتړ کوي.

خو که عقلانیت د وحی د مخالف په توګه وپېژندل شي، یعنې عقل ته له وحی لوړ، هسک ځای او موقف ورکړل شي، نو دیني فکر د عصري عقلانیت سره کوم چې ډیری وختونه د سیکولرېزم لارښوونو سره تړاو لري مطابقت نه لري. په هرصورت، که عقلانیت د عقل او توجیه منلو معنی لري، نو دا د اسلامي قانون اساس دی او د اسلام مکتب چې یو الهي مکتب دی په همدې بنسټ ولاړ دی.([8])

دوام لري…

مخکنئ برخه

سرچینې:

[1]. سورۀ مؤمنون، آیه ۷۱.

[2] محمدتقی عثمانی، تجددگرایی از دیدگاه اسلام، ص ۱۸.

[3]. سورۀ احزاب، آیه ۳۶.

[4]. سورۀ نساء، آیه ۶۵.

[5]. سورۀ نساء، آیه ۱۷۶.

[6]. عبدالقاهر البغدادی، الفرق بین الفرق، ص ۲۹۷.

[7] محمدتقی عثمانی، تجددگرایی از دیدگاه اسلام، ص ۱۵.

[8] عبدالجواد ابراهیمی، اسلام، مدرنیسم و سنت‌گرایی، ص ۸۶.