لیکوال: ابورائف
د علومو په وده او جوړښت کې د مسلمانانو رول
یودېرشمه برخه
امام ثابت بن قره
امام «ابوالحسن ثابت بن قره بن عرفان الحرانی الصابی» د «حران» اوسېدونکی و، د حران سیمه د دجله او فرات سیندونو ترمنځ موقعیت لري. ثابت بن قره د ۲۲۱ او ۲۸۸ کالونو ترمنځ ژوند کاوه. نوموړی د علم خاوندان زامن او لمسيان درلودل، چې له ډلې یې «سنان بن ثابت» او «ابراهیم بن سنان» یادولی شو. د هغه تر ټولو مشر لمسی «محمد بن جابر بن سنان» و چې په «البتاني» شهرت لري او د فزیک او فلکياتو له سترو علماوو څخه شمېرل کېږي.
ثابت بن قره د ګڼو علومو لکه ریاضیات، طب، فزیک او فلسفې په برخو کې شهرت درلود، او د عربي ژبې سربېره یې په ډېرو نورو ژبو لکه سریاني، یوناني او عبري هم بشپړ تسلط درلود. ثابت بن قره لومړنی شخص و چې د بطلیموس «المجسطی» او «د نړۍ جغرافیه» په نوم آثار یې عربي ته وژباړل. همداراز یې د هندسې په برخه کې د «اقلیدس»، «ارشمیدس» او «آپولونیوس» آثار هم وژباړل. ثابت بن قره د ریاضیاتو او فزیک په برخو کې هم لوی اثار تألیف کړي دي چې د اسلامي نړۍ په ختیځ او لویدیځ کې د عربو او مسلمانانو له لوري ګټه ترې اخیستل کېده. [۱]
د علومو تاریخپوهان پر دې باور دي چې ثابت بن قره د حساب علم د «دیفرانسیل» او «انتگرال» بنسټ ایښودونکی و، ځکه چې ده د هغه جسم حجم محاسبه کړی و چې د دوو منحنیو ترمنځ د محدودې ناحیې له څرخولو څخه منځته راځي. دیفرانسیل او انتگرال حساب د ریاضیاتو له هغو څانګو څخه دي چې د طبیعي او تطبیقي علومو د پېچلو او ستونزمنو مسئلو د حل کولو په برخه کې ډېر مرستندویه تمام شوې دي.
د ثابت بن قره د «قائمالزاویه مثلث» هغه مشهوره نظریه چې وایي: د وتر پر سر جوړ شوی مربع د مثلث د نورو دوو ضلعو پر سر د جوړ شویو دوو مربع د مساحتونو له مجموع سره برابر دی، یوازې د قائمالزاویه مثلث لپاره نه ده بیان کړې، بلکې خپلې نظریې ته یې د حاده زاویې، منفرجه زاویې او حتی قائمې زاویې لرونکو ټولو مثلثونو ته تعمیم ورکړی. نوموړي یوازې د وتر پر سر د مربع پر کارولو بسنه ونه کړه، بلکې د مربع پر ځای یې د مستطیل او متوازيالاضلاع کارونه هم وازمایله (یعنې ثابت بن قره دا نظریه له ټولو اړخونو وڅېړله، کوم چې عیناً له نننۍ عصري طریقې سره سمون لري).[۲]
ثابت بن قره د متحابو عددونو لپاره (هغه عددونه چې جالب ریاضيکي ځانګړتیاوې لري) قوانین جوړ کړل، یادو قوانینو د جادوګرۍ، نجوم او ستورپوهنیزو وړاندوینو په برخو کې مهم رول درلود. نوموړي له «جادوګریزو جدولونو» سره ځانګړې علاقه درلوده، ځکه یاد جدولونه د نن ورځې د ورځپاڼو او مجلو د هغو «الفاظو د ګډوډو معماوو» په څېر وو چې د تفریح او ساعتتېرۍ لپاره کارول کېږي.[۳]
عباسي خلیفه معتضد بالله ډېر علاقه مند و چې له علماوو، استعدادلرونکو او هوښیار کسانو سره ناسته پاسته ترسره کړي او د هغوی په ستونزو کې یې فعاله برخه اخیسته. نوموړی به د شپې تر ناوخته ویښ پاتې کیده، د نوښتونو په اړه د دوی مباحثو ته به یې غوږ نیوه او ډالۍ او انعامونه به یې ورکول.
معتضد بالله ثابت بن قره ته ډېر درناوی درلود او هغه یې «ابوالحسن» باله، سره له دې چې ثابت بن قره د حسن په نوم هېڅ زوی نه درلود، بلکې دوه زامن یې درلودل، یو د «سنان» او بل د «ابراهیم» په نوم. سره له دې ثابت بن قره په درېیمه هجري پیړۍ (نهمه میلادي پیړۍ) کې لا هم په همدې لقب یادېده.
ثابت بن قره دومره شهرت وموند چې د خپل وخت د عربي او مسلمان علماوو ترمنځ یې د «مهندس العرب» لقب خپل کړ. پر دې سربېره نوموړي په طب او درمل جوړونه کې هم شهرت درلود او د پښتورګو او مثانې د ناروغیو او دواګانو په اړه یې کتابونه ولیکل، چې دا د ده د علم پراخوالی او ژورتیا ښيي.[۴]
له بده مرغه د اروپا او امریکا ډېری ساینسپوهانو هغه خدمتونه له پامه غورځولي چې ابن قره د بشري تمدن لپاره ترسره کړي دي. حتا ځینې یې پوره باور لري چې د عرب عقل نشي کولای د ګالیله، ګاوس، نیوتن، اویلر، فرادي او نورو په څېر د نظريو بنسټ ایښودونکی واوسي. دا موضوع دومره ساده او تصادفي نه ده، بلکې دوه مهم لاملونه لري:
اول دا چې: غربيان په قصدي او ناعادلانه ډول پر عربي او اسلامي علمي او فرهنګي میراث سترګې پټې کړي دي.
دویم دا چې: پخپله عربان هم له خپل علمي میراث څخه غافل پاتې شوي او دې غفلت غربيانو ته ددې زمینه برابره کړې چې دا ډول باورونه رامنځته کړي.[۵]
دوام لري…
مخکنۍ برخه | وروستۍ برخه
سرچینې:
[۱] د عربو له خوا د علومو تاریخ، ص: ۲۲۹.
[۲] د عربي او اسلامي تمدن ځلاوې په علومو کې، ص: ۱۱۶.
[۳] تاریخ العلوم عندالعرب، ص: ۲۲۹.
[۴] د عربي او اسلامي تمدن ځلاوې په علومو کې، ص: ۱۱۸.
[۵] هماغه سرچینه، ص: ۱۱۹.