لیکوال: شکران احمدي
د اسلام اخلاقي دریځ (لومړۍ برخه)
ځنځيدلۍ
اسلام د یوې صالحې او پرهېزګارې ټولنې د جوړولو په لټه کې دی چې حرکتونه او کړنې یې د اخلاقی ارزښتونو او ایډیالیزم اوج ته رسېدلې وي، داسې ټولنه چې انسان یې په لیدلو سره خپل رب او خالق وپېژني او داسې ټولنه چې د سلوک او ارزښتونو په ژبه ټول خلک خدای تعالی طرف ته رابلي.
قرآن او نبوي سنت په داسې حال کې چې د اخلاقو عمومي مفکورې او ارزښتونه د نور او ظلمت په دوو پولو کې معرفي کوي؛ ځکه: ښه او بد، حق او باطل، کرغېړن صورت او ښایسته صورت، تقوا او پرهیزګاري، عدل او انصاف، ظلم او جبر، د اسې اخلاقي ځانګړني دي چي اسلام يې په اړه خبرې کړي او له نورو مکتبونو سره یې توپیر او د حق درک او تفکر څرګند کړی دی. علم او پوهه ښه عمل او ښه وينا د هغو ميتودونو په توګه معرفي کړي چې په ټولنه کې اخلاقي ارزښتونه پلي کوي، او د اخلاقي تخريب عناصرو سره په کلکه؛ لکه: نفسي خواهشات، تباه کوونکی شیطان، دنیا پرستي او مادیاتو سره په ټکر کې دي. دنیا د آخرت کښت او مزرعه ګڼي، د هغې پراختیا او جوړونه د انسان د پیدایښت له هدفونو څخه ګڼلې ده، یوازې له مؤمنانو غوښتی دی چي دنیا سره د یوې وسیلې په توګه تعامل وکړئ، نه د هدف په توګه.
کلیدي ټکي:
اخلاق، کړنه، وینا، تزکیه او تعلیم.
سریزه:
اسلام د ژوند یوازینی پلان دی چې د هر انسان لپاره د خوښۍ او هوساینې ضمانت کوي او په دې اساسنامه کې چې د انسان د خالق لخوا د هغه د لارښوونې لپاره نازل کړی دی او د هغه غټ او واړه اړتیاوي چي باید د نېکمرغۍ کمال ته ورسېږي؛ په کي مطرح شوی دی او پرته له کوم شکه دا باید ومنو چې د اسلام سپېڅلی دين يو داسې دستور العمل او لارښود کتاب دی چې د بشريت خالق له خپل پېغمبر ﷺ سره ځمکې ته رالېږلی او د کومو چارو متخصص چې دغه بې ساري اختراع او صنع رالېږلی او د هغه پیغمبر ﷺ روښانه کړی، د انسانانو د سعادت او رشادت او نیکمرغۍ یوازینۍ لار ده.
بې له شکه د انسان داخلي جوړښت او د هغه د نفس اصلاح او تزکیه د هغه په شخصي، ټولنیز، دنیوي او اخروي نېکمرغیو کې د پام وړ رول لوبوي، نو که انسان ټول علوم لاسته راوړي او د طبیعت ټول قوتونه فتح کړي؛ خو که د خپل باطن په تسخیرولو او په خپل نفس د تسلط توان ونه لري، نو د نېکمرغي او کمال ته د رسیدو څخه پاتې راځي او ټول علمي او صنعتي پرمختګونه که د انسان د اصلاح سره مل نه وي، نو هغو دنګو ماڼیو ته به ورته وي چې د آتش فشان غر په څوکه کې جوړې شوې وې.
له همدې امله د انسان روحي او اخلاقي پالنه او په یوه کلمه کې د انساني کولو پروګرام د هرې ټولنې لپاره خورا جدي او حیاتي موضوع ده. په اسلام کې د عبادت فلسفې او حکمت ته یوه سرسري کتنه دا حقیقت روښانه کوي. لمونځ، روژه، حج او زکات چې د اسلام په دین کې د عباداتو اساس او بنسټ بلل کیږي، د تقوا د لاسته راوړلو لپاره الهي لارې چارې او تمرینونه دي. الله تعالی د لمانځه په اړه فرمايي: «اتْلُ مَا أُوحِي إِلَیكَ مِنَ الْكِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَذِكْرُ اللهِ أَكْبَرُ وَاللهُ یعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ»؛ ژباړه: [اې پېغمبره ﷺ !] هغه كتاب ولوله چي تا ته د وحيي په واسطه درلېږل شويدى او لمونځ قايم کړه. په باوري ډول لمونځ له بدلمنۍ او ناوړو چارو څخه منع كوي، او د الله ياد له دي څخه هم ډېر لوى شى دى. الله په هغه څه پوهیږي چي تاسي یې كوئ.
همدارنګه زکات د ټولنې د غړو تر منځ د مينې، ورورګلوۍ او پيوستون د تخم د کرلو او د زړه او روح د پاکوالي او له حرص، ماديت او مال پرستۍ څخه د خلاصون يوه وسيله ده: «خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّیهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَیهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»؛ ژباړه: [اې پېغمبره (صلي الله عليه وسلم)!] ته د هغوى له مالونو څخه د صدقې (زکات) په اخيستلو سره هغوى پاك کړه او (د نېکۍ په لاره کښي) هغوى وهڅوه. او د هغو په حق کښي د رحمت دُعا وکړه، ځكه چي ستا دُعا به د هغو لپاره د ډاډيني وسيله وي. الله هر څه اوري او په هر څه پوهیږي.
د روژې مدرسه د انسان د روح د روزلو او د نفسي خواهشاتو او شهوتونو د مخنیوي لپاره یوه بیلګه ده، قرآن کریم د دې ستر عبادت ثمره په تقوی او پرهیزګارۍ کې را لنډوي: «یاأَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَیكُمُ الصِّیامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»؛ ژباړه: اې مؤمنانو! پر تاسي روژې فرض کړاى شوې، لكه چي ستاسي څخه د مخکني پېغمبرانو پر پيروانو فرض کړاى شوي وې، ددې لپاره چي په تاسي کي د پرهېزګارۍ صفت پيدا شي. همدا رنګه رسول الله ﷺ فرمایلی دی: «وَإِذَا كَانَ يَوْمُ صَوْمِ أَحَدِكُمْ، فَلا يَرْفُثْ وَلا يَصْخَبْ، فَإِنْ سَابَّهُ أَحَدٌ أَوْ قَاتَلَهُ فَلْيَقُلْ: إِنِّى امْرُؤٌ صَائِمٌ»؛ لکه څنګه چې حج اخلاقي معانیو ته د بشر د رسېدو لپاره د یووالي او همغږۍ او د انساني ورورولۍ او مساواتو کلنۍ کانفرانس ده: «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ یعْلَمْهُ اللهُ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ یاأُولِي الْأَلْبَابِ»؛ ژباړه: د حج مياشتي ټولو ته څرګندي دي، څوك چي په دې ټاكليو مياشتو کښي د حج نيت وکړي، هغه بايد په دې خبر اوسي چي د حج په دوران كي له هغه څخه څه شهواني عمل، څه ناوړه فعل او څه جنګ جګړه و نه شي. او تاسي چي څه نيك عمل كوئ الله پرې پوهیږي. د حج د سفر له پاره د لاري توښه درسره واخلئ؛ او تر هر څه ښه د لاري توښه پرهېزګاري ده؛ نو اې هوښيارانو! زما له نافرمانۍ څخه ډډه وکړئ.