په حقيقت کې د ټولنيزو او سياسي افکارو په ډګر کې يوه له مهمو مسايلو څخه د “دين” او “سياست” تر منځ د اړيکو مسئله ده، په اسلامي نړۍ کې د دې مسئلې په اړه د مسلمانو مفکرينو تر منځ سختې لانجې او جنجالونه موجود دي. د دین او سیاست تر منځ د هر ډول تړاو په ردولو سره، ځینو د یو بل په چارو کې لاسوهنه د مقابل طرف د بې کفایتۍ لامل ګڼلی دی. له همدې امله، دوی د دواړو بشپړ جلا کولو وړاندیز کوي. ځینې نور بیا د مختلفو او مستند دلیلونو په څرګندولو سره د دین او سیاست ترمنځ د ژورې اړیکې په شتون باور لري، که څه هم دا ډله د دین او سیاست ترمنځ د اړیکو په کیفیت او ډول سره اختلاف لري. خو په دې اصولو کې، چې د مذهب او سیاست تر منځ د اړیکو، عمل او متقابل غبرګون موجودیت، اتفاق دی. له همدې امله د اسلام په مکتب کې د دین او سیاست تر منځ مفهومي او نظري اړیکه شتون لري او همدارنګه بنسټیز او جوړښتي اړیکې لري او دا دوه ډوله اړیکې همغږي او یو بل سره تړلي دي.
د اسلام یوه ګټه د هغه جامعیت دی. ځکه د ژوند ټول اړخونه (عبادات، عقاید، راکړه ورکړه، اجتماعیت، اقتصاد، سیاست او نور) په هغه کې شامل دي او د انسان د ژوند د ټولو اړخونو لپاره یو پلان لري او دا ټکی د نورو دینونو په وړاندي یو امتیاز دی. ځکه چې له اسلام پرته نور دینونه د خپلو پیروانو ستونزو او مشکلاتو ته ځواب نه ورکوي. بلکه، دوی تل د خنډ سره مخ دي. خو د اسلام دين د خپل پراخوالي له امله د ټولو ستونزو د حل لار لري، لکه څنګه چې الله تعالی په خپل سپېڅلي کلام کې فرمايي: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِى وَرَضِيتُ لَكُمُ الإسْلامَ دِينًا»
(نن ما ستاسو لپاره ستاسو دین کامل کړ او خپل نعمت مې پر تاسو پوره کړ او اسلام مې ستاسو د دین په توګه غوره کړ.)
دین او سیاست ډېر تعریفونه او ډولونه لري. نو د دین او سیاست د اړیکو په ټاکلو کې باید لومړی د دغو دوو اصطلاحاتو جامع او معتبر تعریف وړاندې شي. د مسلمانو مفکرینو له نظره، د غربي مفکرینو برعکس، دین په دریو ځانګړنو تعریف شوی: رښتینولي، جامعیت او محتوا ته پاملرنه. او سیاست چې په غرب کې د عامو تعریفونو خلاف دی، له ځانګړنو سره تړلی دی لکه معنوي چارو ته پاملرنه، په دنیا او آخرت کې د خلکو لارښوونه او خوښي. دا ډول ځانګړتیاوې د مذهب او سیاست ترمنځ ژوره اړیکه ثابتوي. د اسلامي احکامو او د قرآن کريم آيتونو ته په لنډه کتنه سره څرګنده شوه چې اسلام يو هر اړخيز دين دى چې د انسان د ژوند ټول اړخونه (فرد، اجتماعي، دنياوي، آخرت، مادي او معنوي) په نظر کې لري. او لکه څنګه چې دا خلک عبادت او توحید ته بلنه ورکوي او اخلاقي لارښوونې او د انفرادي ځان اصلاح کوي؛ په دولتي، سیاسي، اقتصادي، ټولنیزو، قضايي مسایلو، د ټولنې د سمې ادارې، نړیوالو اړیکو او داسې نورو په اړه احکام لري. ښکاره ده چې د داسې حکمونو پلي کول له اجرائيه ځواک پرته ناشوني دي. په بل عبارت، د دین سیاسي او ټولنیز تعلیمات د دیني حکومت پیروي کوي. دیني حکومت په صحیح معنی هغه حکومت دی چې په ټولنه کې د الهي احکامو پر بنسټ اداره کوي او د استعدادونو د ودې او د انسانانو د کمالاتو ته د رسیدو د امکاناتو لپاره زمینه برابروي او د خلکو لپاره د یوې ښې، صالحې، اخلاقي، د فساد څخه خلاصه او وړ ټولنې د رامنځته کولو لپاره زمینه برابروي.
د رسول الله صلی الله علیه وسلم د دیني مشرانو ژوند دا څرګندوي چې دین له سیاست څخه جلا نه دی. رسول الله صلی الله علیه وسلم (ص) د حکومت د جوړولو پر مهال د هغه اجرایوي او قضايي مسوولیت هم پر غاړه درلود.
د قرآن له نظره د رسول الله صلی الله علیه وسلم سیاسي او ټولنیز اهداف، د سیاسي او ټولنیزو مسائلو حل، د ټولنې د چارو اصلاح او د عادلانه اړیکو ټینګول د نبوت له اهدافو او د دین له اساسي لارښوونو څخه دي.
که موږ د “سیاست” سم تعریف په ذهن کې ولرو، نه یوازې دین؛ بلکه، موږ به د “سیاست” پرته د یوې فرقې، ګوند یا حتی یو شخص تصور ونه کړو، ځکه چې سیاست د شیانو ترتیب کول دي. نو کومه ټولنه، ګوند او فرد له نظم او انتظام څخه مستثنی دی؟
ابن خلدون، مالکي مفکر او سیاست پوه وايي: انسان د ټولنې د غړي په توګه اړ دی چې په هره ټولنه کې باید د حاکم له خوا یوه پالیسي عملي کړي چې په هغه ټولنه کې نظم رامنځ ته شي. اوس که حاکم اسماني قانون پلي کړي، داسې سیاست ته دیني پالیسي ویل کیږي…» او د لغت پوهانو د تعریف له مخې سیاست په دې معنا دی: د خلکو د اصلاح لپاره د سمې لارې او په دنیا او آخرت کې د کامیابۍ لپاره چې دا د ټولو پیغمبرانو کار و.
او رسول الله صلی الله علیه وسلم په تاریخ کې تر ټولو ستر او بریالی سیاستوال دی چې تل د مسلمانانو لخوا او حتی د ختیځ پوهانو او ساینس پوهانو لخوا هم ستاینه کیږي او حتی د هغه ځینې ملګري او اصحابان هم د سیاست پوهانو په توګه پیژندل شوي.
د سياست لپاره يې بېلابېل تعريفونه او ډولونه ياد شوي دي، چې ټول ورته معنا لري. ښايي کله کله د ټولنې د حالت د لا ښه والي تقاضا دا وي چې له سختۍ، سزا او جلاوطنۍ څخه کار واخیستل شي، تر څو په دې عمل سره ټولنه ارامه شي او چارې یې منظمې شي. البته، کله چې سیاست ظالمانه او له انصاف څخه لیرې نه وي.
له همدې امله، کله چې موږ د سیاست د تایید په اړه خبرې کوو، موږ ورته “شریعت سیاست” معنی ورکوو، نه دا چې کومه بل سیاست چې له هوا او هوس څخه سرچینه اخلي.
لکه څنګه چې حضرت مولانا محمد عمر سربازي رحمه الله په دې اړه وايي: لومړی، سیاست په دوه ډوله دی:
۱- شرعي سیاست
۲- غیرشرعي سیاست
دا مقوله او خبره چې: “شرعي سیاست له دین سره یو شان دی او دین د شرعي سیاست سره یو شان دی” په بشپړه توګه سمه او ثابته ده؛ البته، غیر شرعي سیاست له دین څخه جلا دی.
شیخ الاسلام ابن تیمیه رحمه الله په خپل کتاب “شرعي سیاست” کې د دغو مسایلو تفصیل لیکلی دی. د ده په اند، دين او شرعي سياست سره ضروري او لازمي دی او له يو بل پرته يې تصور هم ناشونی دی او د ده په اند د سياست هدف “الله تعالی ته نږدې کېدل او د دين ټينګښت” دی.
په لنډه توګه، دا څنګه ممکنه ده چې یو دین چې د تاریخ په اوږدو کې د پراخو فتوحاتو د ترلاسه کولو ویاړ لري، پرته له سیاست څخه وي؟ په محراب او جومات کې د دين په محدودلو سره اسلام دا مقام ترلاسه کولای شي؟ په هرصورت، یو دین چې د ژوند د هر ګوټ لپاره پلان لري؛ حتی د قضای حاجت او غسل کولو په وخت کې هم، ایا دا ممکنه ده چې د حکومت له حکم (خلافت) څخه بې پروا وي؟!
نو دین له سیاست څخه جلا نه دی، بلکې سیاست د دین برخه ده. البته، سیاست باید دیني شي، نه د مذهب سیاسي. دا تقریبا د ډیرو مسلمانانو فکر دی؛ خو دا چې دین له سیاست څخه جلا دی، دا هماغه د «سیکولاریزم، علمانیت او لادینیت» مفکوره ده چې له بده مرغه له دین څخه د بې پروایۍ او فاصلې له امله یو شمېر مسلمانان هم متاثره شوي دي او ډېری مسلمان ځوانان او فرهنګیان یې تر پښو لاندې کړي دي. په ناخبره توګه د دې جال او دې فکري تګلارې ښکار شوي، نن موږ له دوی څخه اورو او ځانونه له دیني عالمانو څخه جلا ګڼي، فکر کوي چې د علماوو کار یوازې په جوماتونو او مکتبونو پورې اړه لري.
په عربي کې د سیکولاریزم کلمه د “علمانیت” په توګه ژباړل شوې چې د علم (پوهې) څخه اخیستل شوې او ظاهرا دا د یوې علمي موضوع یا تحقیقي بحث په توګه تعریف شوې؛ خو په حقیقت کې د “علم” څخه ډېر لرې دی. حقیقت دا دی چې د علمانیت کلمه یو درواغجن شعار او ناوړه چل دی چې په عربي نړۍ کې د سیکولاریزم ترویجونکو د دې لپاره کارولی دی چې د ضعیف خلکو تر اغیزې لاندې راولي چې د هر غږ څخه دوکه شوي او د هر شیانو پیروي کوي. له همدې امله “علمانیت او سیکولاریزم” د الحاد په څیر دی، پدې معنی چې مذهب په ژوند کې هیڅ رول نه لوبوي، او د سیاست او ټولنې څخه د دین جلا کول هم د ورته مفهوم لپاره کارول کیږي، د “سیکولاریزم” نظریه په اسلامي نړۍ کې يوه نوې نظريه او نوې پدیده ده چې له هيڅ اساس څخه برخمنه نه ده او ټينګ بنسټ نه لري. ځکه چې اسلام یو جامع دین دی او د ژوند د ټولو اړخونو لپاره اصول لري، د سیاسي، اقتصادي، ټولنیزو او تعلیمي مسایلو لپاره پلانونه لري. او په ژوند کې هیڅ ستونزه نشته چې لپاره په اسلام کې له لازمي قواعدو څخه یو شتون و نه لري چې هغه: “واجب، مستحب، حرام، مکروه او مباح” دی.
د هغو کسانو لپاره چې په دې ډګر کې دي او یا دا ډول تصمیم لري د یادولو وړ ده چې د سیاست ډګر خورا حساس او په ورته وخت کې خورا خطرناک میدان دی. نو د دې مهمې مسلې د سرته رسولو لپاره بايد په هره لاره کې ځان چمتو کړي، څو په دې ډګر کې د چا پښه ونه لرزیږي، په تېره بيا هغه کسان چې د دين او شريعت بيرغونه په لاس کې وي.
پایله
په اسلام کې ټولې سیاسي چارې شاملې دي او زموږ ټول ژوند د دین په دائره کې قرار لري او د انسان د ژوند په چارو کې د فردي، اجتماعي، کورني ژوند، د خاوند او ښځې اړیکې، د پلار او ماشوم اړیکې، د امت او امامت اړیکې شاملې دي. او حتی د نورو قومونو سره اړیکې، چې څنګه ورسره چلند وکړي، د دین له دائرې بهر نه ده. د قرآن کريم آيتونو ته په کتو سره – که څه هم رواياتونو ته مراجعه ونه کړو – څرګنده کیږي چې سياست د اسلام متن دی او موږ سياسي اسلام نه لرو. اسلام چې سرچينه يې قرآن او سنت دي، له سياست نه بې ځايه کېداى شي.
له بلې خوا، د سیکولاریزم برعکس، چې دین او سیاست ته د دوو موازي کرښو په سترګه ګوري چې په هیڅ ځای کې نه سره یو ځای کیږي، او لاره یې له یو بل څخه جلا ده او هر یو د بل د منزل څخه پرته منزل کې پای ته رسیږي. اسلام، سیاست او سیاسي چلند ته د ټولنیز چلند او فردي کړنو په سترګه ګوري او د یوې موخې پر لور په یوه کرښه او لاره کې دي. دا د انسان هدف دی چې د اخرت خوښۍ او کمال ته ورسیږي، یعنې خدای ته نږدېوالی، چې په ټولو ټولنیزو، سیاسي او انفرادي ډګرونو کې د خدای د بندګۍ او اطاعت له لارې ترلاسه کیږي او په حقیقت کې د سیاست هدف دی. او په اسلام کې سیاسي چلند هماغه هدف دی چې د دین لپاره د خدای له خوا ټاکل شوی دی. په دې ډول چې د اسلام د سياسي او ټولنيزو احکامو نه پيروي انسان له خپل ابدي سعادت څخه دومره محروموي لکه د فردي احکامو لکه لمونځ او روژه نه، بلکي کله کله د اسلام د سياسي او ټولنيزو مکلفيتونو پيروي د ايمان اساس او د نورو اعمالو د منلو شرط دی.
