د افغانستان فیلسوف؛ علامه سید جمال الدین افغان رحمه الله (دولسمه برخه)

لیکوال: عبیدالله نیمروزی

د افغانستان فیلسوف؛ علامه سید جمال الدین افغان رحمه الله (دولسمه برخه)

افغان سید د ختیځو هېوادونو یوه ستره ستونزه هم په ګوته کوي، او هغه دا ده، چې دوی په تېر وخت او خپلو نیکونو ویاړ کوي.

هغه وایي، چې د ختیځ ډېری خلک، په ځانګړې توګه د عربي او فارسي نړۍ اوسېدونکي، په دې ویاړي، چې د هغو لویو نیکونو نسل او اولادونه دي، چې جګړې یې ګټلي او سترې امپراتورۍ یې جوړې کړې دي.

د افغان سید په اند، دا ډول فکر د دې ملتونو د پرمختګ او ودې مخه نیسي؛ ځکه چې دوی د راتلونکي په اړه د فکر کولو پر ځای، په تېر وخت قناعت کوي او د اوسني وضعیت د بدلولو لپاره هېڅ ډول هڅه نه کوي.

دا غرور او پر ځان ویاړ، نه یوازې د ختیځو خلکو په ګټه نه دی، بلکې دوی د مخ پر زیاتېدونکو ستونزو او ننګونو پر وړاندې بې واکه او کمزوري کوي.

د واقعي پرمختګ لپاره د سید جمال الدین افغان نظریه

افغان سید په ډاګه وایي، که د ختیځ خلک غواړي د خپلو نیکونو د میراث ریښتیني او وړ وارثان وي، نو باید د تېر تاریخ پر ویاړ بسنه ونه کړي.

د دې پر ځای، هغوی باید خپل اوسنی حالت تحلیل کړي، خپلې کمزورۍ وپېژني، او د ښه راتلونکي د جوړولو لپاره عملي ګامونه پورته کړي.

هغه په دې باور و، چې علم، اقتصادي او ټولنیز پرمختګ، او سیاسي خپلواکي یوازې د دوامدارو او شعوري هڅو له لارې ترلاسه کېدای شي.

په دې برخه کې، تېر باید د عبرت اخیستو او زده کړې سرچینه وي، نه دا چې خلک د خپلو نیکونو پر ویاړ قانع شي او د اوسني وضعیت د بدلولو لپاره هېڅ ونه کړي.

د ختیځو ملتونو د آزادۍ او خپلواکۍ درې اساسي اصول

په لنډه توګه، افغان سید په دې باور و، چې د ختیځو هېوادونو د ازادۍ او خپلواکۍ ترلاسه کولو لپاره باید درې اساسي اصول عملي شي:

1️⃣ د داخلي استبداد او ظلم څخه آزادي
2️⃣ د بهرني استعمار څخه آزادي
3️⃣ د استعمار پر وړاندې د مبارزې لپاره د وسلې په توګه د علم کارول

یوازې د دې درېو اصولو په پلي کولو سره، ختیځ ملتونه ریښتینې خپلواکۍ او پرمختګ ته رسېدی شي.

د تېر تاریخ د ارزښت او کارولو طریقه

هو، د ختیځ خلک باید د خپلو نیکونو د تېر ویاړ بسنه ونه کړي، بلکې اوسنی وضعیت وڅېړي او د بدلون لپاره کار وکړي.

تېر ته کتل باید یوازې د زده کړې او اصلاح لپاره وي، نه دا چې خلک لاس تر زنې کېني او له اوسني حالت څخه راضي شي.

په ختیځ کې ډېر خلک لا هم په لرې ماضي ویاړي، او د نن ورځې د پرمختګ د ارزولو لپاره یې د معیار په توګه کاروي، خو دا نظر د نن ورځې ستونزې نشي حل کولی.

بلکې، تېر باید د ختیځ ملتونو لپاره د یوې هڅې او تحرک وسیله شي، ترڅو د اوسني وضعیت د اصلاح لپاره هدفمندې هڅې وکړي.

که خلک یوازې د خپلو نیکونو ویاړ ته وګوري او دا ویاړ یوازې د فخر لپاره وکاروي، نو نه یوازې به د نن ورځې له ننګونو سره مقابله ونه شي کړی، بلکې د پرمختګ او تحرک له کاروانه به هم پاتې شي.

د ناسم فکر پایلې

په ختیځ کې ځینې خلک باور لري، چې دوی باید د خپلو نیکونو د عزت له امله، په خپل اوسني حالت قناعت وکړي او د بدلون لپاره هېڅ هڅه ونه کړي.

دا غلط فکر د ملتونو د زوال او نابودۍ لامل کېدای شي.

برعکس، تېر ته کتل باید خلک وهڅوي، چې فکر وکړي، پلان جوړ کړي، او د اصلاح لپاره لا ډېره هڅه وکړي، نه دا چې ځانونه له اوسني حالت سره په خوښۍ او غلط رضایت کې ډوب کړي.

که د ختیځ خلک د تېر وخت د ژوند کولو پر ځای د راتلونکي په اړه فکر وکړي، او د نن ورځې ستونزو د حل لپاره کار وکړي، نو دوی به دوامداره پرمختګ او وده تجربه کړي.

تېر باید د نن ورځې د ستونزو او ننګونو د حل لپاره د یو لوی درس او الهام سرچینه وي.

سید جمال الدین افغان رحمه الله او د ختیځ د بیدارۍ پیغام

سید جمال الدین افغان رحمه الله د نولسمې پېړۍ په دویمه نیمایي کې دا نظر درلود او په دوامداره توګه یې د ختیځ خلکو ته خبرداری ورکاوه، چې یوازې د پوهاوي او نه ستړې کېدونکو هڅو له لارې کولی شي له خپل اوسني وضعیت څخه خلاصون ومومي.

هغه تل ټینګار کاوه، که د ختیځ خلک د غفلت له خوبه راویښ نشي، نو د استعمارګرو او نړیوالو ننګونو په وړاندې به مقاومت ونه شي کړی.

په هغه زمانه کې، چې ختیځ هېوادونه د استعمار تر تسلط لاندې وو، سید جمال الدین افغان د یو لارښود او فکري مشر په توګه راڅرګند شو او هڅه یې کوله، چې ختیځ خلک راویښ کړي.

په حقیقت کې، سید جمال الدین افغان د ختیځ د خلکو د ټولنیزې او سیاسي ویښتیا په لټه کې و، ترڅو هغوی د یوې ښې او خپلواکې راتلونکې لپاره چمتو شي.

هغه ښه پوهېده، چې یوازې د زده کړې او پوهاوي له لارې خلک د استعمار له منګولو خلاصېدی شي او خپلواکي ترلاسه کولی شي.

له تاریخ څخه زده کړه او د راتلونکي جوړونه

سید جمال الدین افغان رحمه الله باور درلود، چې د ختیځ خلک باید له تېر تاریخ څخه زده کړه وکړي، خو دا زده کړه باید د فخر وسیله نه وي، بلکې د هڅو او پرمختګ لپاره یو الهام وي.

هغه خلکو ته ورزده کول، چې که دوی نه غواړي د تاریخ تېروتنې تکرار شي، نو باید له خپل تېر څخه عبرت واخلي او د خپل اوسني وضعیت د بدلولو لپاره یې وکاروي.

تېر باید د یوه ښه راتلونکي د جوړولو لپاره د عمل یو مهم ټکی وي، نه دا چې خلک یوازې د تېر ویاړ پر یادولو قانع شي.

سید جمال الدین افغان تل د ختیځ خلکو ته ویل، چې دوی باید د تېرو غلطیو څخه زده کړي او د تېرو وختونو په یاد ساتلو بسنه ونه کړي، بلکې د راتلونکي لپاره چمتووالی ولري.

د یووالي ارزښت او داخلي اختلافات

سید جمال الدین افغان رحمه الله دا ټینګار هم درلود، چې د ختیځ خلک باید د غفلت له خوبه راویښ شي او د یووالي او پیوستون لاره خپله کړي.

هغه خلکو ته وویل، چې داخلي اختلافات باید د دوی د پرمختګ خنډ نه شي، ځکه یوازې د یووالي له لارې دوی کولی شي د استعمارګرو او داخلي ظلمونو په وړاندې ودریږي.

د سید جمال الدین افغان په وینا، د ملتونو یووالی او پیوستون د خپلواکۍ او آزادۍ ترلاسه کولو لپاره تر ټولو مهم اصل دی.

په همدې اړه، هغه ختیځ هېوادونو ته خبرداری ورکړ، که دوی له داخلي شخړو خلاص نشي، نو هیڅکله به د استعمارګرو او نړیوالو ګواښونو پر وړاندې مقاومت ونه شي کړی.

د واحد ملت په توګه مبارزه

په دې تړاو، سید جمال الدین افغان رحمه الله د ختیځ خلکو ته تر ټولو مهمه مشوره دا وه، چې خپل داخلي اختلافات یوې خوا ته کړي او سره یو موټي شي.

هغه خلکو ته یادونه وکړه، چې یوازې د همکارۍ او یووالي له لارې دوی کولی شي د استعمارګرو په وړاندې ودریږي.

هغه همدارنګه ټینګار وکړ، چې استعمارګران تل هڅه کوي، چې د ختیځ خلک له دننه کمزوري کړي، ترڅو هیڅکله د دوی پر وړاندې مقاومت ونه شي کړی.

له همدې امله، د خلکو یووالی او د هغوی پیوستون حیاتي ارزښت لري.

سید جمال الدین افغان همدارنګه له هغو کسانو څخه، چې د هغه وخت په سختو شرایطو کې بې پروا او غیر فعال پاتې شوي وو، غوښتنه وکړه، چې له بې تفاوتۍ لاس واخلي او د خپلې آزادۍ او خپلواکۍ لپاره عملي ګامونه پورته کړي.

د خپلواکۍ لپاره مبارزه او قرباني

سید جمال الدین افغان رحمه الله په ډاګه ویلي وو، چې فردي آزادي او د هېواد خپلواکي د استعمارګرو لخوا په خپله خوښه بېرته نه راګرځي.

دا یوازې د خلکو د مبارزې، قربانۍ، سرښندنې او ګډو هڅو له لارې ترلاسه کېدای شي.

هغه خلکو ته یادونه کوله، چې هیڅ بهرنی ځواک د عدالت او شفقت له مخې خپل واکمني نه پرېږدي، بلکې یوازې هغه وخت چې ملتونه د خپلې آزادۍ لپاره مبارزه وکړي، استعمارګران به د دوی له خاورې څخه وتلو ته اړ شي.

دا هغه وخت دی، چې هېواد به د خپلو شهیدانو په وینو خړوب شي او آزادي به ترلاسه شي.

د مبارزې او قربانۍ دا مفهوم تل د سید جمال الدین افغان په افکارو کې ځای درلود.

د نړۍ پر مخ د سید جمال الدین افغان سفرونه

سید جمال الدین افغان رحمه الله د ترکیې، مصر، ایران، روسیې او هند په ګډون د ختیځ بیلابیلو هېوادونو ته سفرونه وکړل.

همدارنګه، هغه د اروپا پلازمېنو ته هم سفرونه وکړل، چېرې یې د ختیځ د خلکو د ازادۍ لپاره هلې ځلې کولې.

په دې سفرونو کې، هغه تل هڅه کوله، چې د استعمار زنځیرونه مات کړي او ختیځ خلک د بهرنیو واکمنیو له سلطې خلاص کړي.

هغه د استعمارګرو په وړاندې له جګړې او مبارزې څخه نه وېرېده او دا باور یې درلود، چې علم او پوهه له بهرني ښکېلاک څخه د خلاصون یوازینۍ لاره ده.

په حقیقت کې، سید جمال الدین افغان په دې باور و، چې یوازې د عقل، علم او حکمت له لارې انسان کولی شي د ظلم او بې عدالتۍ پر وړاندې وجنګېږي او بریا ترلاسه کړي.

هغه ټینګار کاوه، چې ملتونه باید د علم او پوهاوي په وسلو سمبال شي، ترڅو د استعمارګرو او بهرنیو قدرتونو پر وړاندې مقابله وکړي.

سید جمال الدین افغان رحمه الله همدارنګه د ختیځو هېوادونو د اصلاح لپاره ټینګار درلود. هغه باور درلود، چې د دغو هېوادونو ډېر واکمنان د ظلم او استبداد په لومه کې راګیر دي، او د دې پر ځای، چې د خپلو هېوادونو د اصلاح او سمون لپاره کار وکړي، یوازې د خپلو شخصي ګټو په فکر کې دي.

په همدې تړاو، سید جمال الدین افغان د هغه وخت د حکومتونو سختې نیوکې کولې او د ټولنیزو او سیاسي اصلاحاتو غوښتنه یې کوله. له بده مرغه، دا اصلاحات د واکمنانو د سیاسي ځواک د کمېدو له وېرې وځنډېدل.

همدا وېرې او اندېښنې سبب شوې، چې حکومتونو د سید جمال الدین افغان د بلنو پر وړاندې مقاومت وښيي او حتی هغه له یوه هېواده بل ته تبعید کړي.

 د جلاوطنۍ پایلې:

دا جلاوطنۍ هیڅکله د سید جمال الدین افغان رحمه الله د هڅو مخه ونه نیوله.

هغه، لکه د تېر په څېر، خپلو موخو ته د رسېدو په لټه کې و او له هیڅ ګواښ او ګواښونکي څخه نه وېرېده.

شیخ ابراهیم یزجي د سید جمال الدین افغان په ستاینه کې وایي، چې هغه د داسې سیاسي شخصیت بڼه لري، چې لرې پرتې موخې او هیلې لري، او د خپلو اهدافو د تعقیب لپاره نه ستړې کېدونکې مبارزه کوي.

هغه شپه او ورځ په سفر و، د اصلاحاتو په لټه کې، او په مختلفو هېوادونو کې یې د اصلاح غوښتونکو هڅو ته دوام ورکاوه.

حتی که د هغه برخلیک کله ناکله له سختو ازموینو سره مخ کېده، هغه هیڅکله له خپلو موخو نه په شا کېده.

دا وینا په ښکاره ښیي، چې سید جمال الدین افغان رحمه الله قوي هوډ او نه ماتېدونکې اراده درلوده، چې هیڅ ځواک یې نشو کمزوری کولی.

سیاست او ټولنیز اصلاحات:

سید جمال الدین افغان رحمه الله پوهېده، چې د ټولنې اصلاح یوازې د سیاست، سیاسي هڅو او فعالیتونو له لارې ممکنه ده.

هغه باور درلود، چې ټولنیز او کلتوري اصلاحات باید د سیاست په بستر کې پرمختګ وکړي، ترڅو خپل اغېز څرګند کړي.

له همدې امله، هغه د سیاسي اصلاحاتو لاره غوره کړه او له هېڅ ډول مخالفت یا ګواښ څخه نه وېرېده.

هغه پوهېده، چې د خپلو لوړو اهدافو د ترلاسه کولو لپاره باید په سیاست کې فعاله ونډه واخلي.

په همدې لاره کې، سید جمال الدین افغان هېڅ هڅه ونه سپموله او د خپلو موخو د ترلاسه کولو لپاره یې هر هغه څه وکړل، چې ممکن وو.

د ختیځ د خلکو د ویښولو مبارزه:

په پای کې، سید جمال الدین افغان د یو سیاسي او ټولنیز اصلاح کوونکي په توګه وپېژندل شو، چې خپلې ټولې هڅې یې د ختیځ د خلکو د بیدارۍ او تعلیم لپاره وقف کړې وې.

هغه د اصلاح، ازادۍ او خپلواکۍ لپاره له بېلابېلو ستونزو او خنډونو سره مخ شو، خو هېڅکله یې له خپلو اهدافو لاس وانخست.

هغه تل د ختیځ د خلکو د آزادۍ او خپلواکۍ د ارمانونو د تحقق لپاره مبارزه وکړه.

ادامه لري…