د افغانستان فیلسوف؛ علامه سید جمال‌الدین افغان رحمه‌الله (اتمه برخه)

 لیکوال: عبیدالله نیمروزی

د افغانستان فیلسوف؛ علامه سید جمال‌الدین افغان رحمه‌الله (اتمه برخه)

زده کړې
له همغه پیل څخه، سید جمال‌الدین افغان رحمه‌الله په داسې چاپېریال کې وزېږېد، چې له دیني او کلتوري پلوه بډای و. د هغه غیرمعمولي استعداد او ځیرکتیا له ماشومتوبه څرګنده وه، او په چټکۍ سره یې په مختلفو علومو کې پرمختګ وکړ.
د زده‌کړو په پیل کې، هغه عربي ژبه زده کړه، او هم‌مهاله یې د دیني علومو، تاریخ، فلسفې، منطق، او ریاضیاتو زده‌کړې ته دوام ورکړ. په هغه وخت کې، دیني علومو په ټولنه کې ځانګړی ارزښت درلود، او تدریس یې په دودیزو او سیمه‌ییزو اسلامي مدرسو کې له لوړ اهمیت څخه برخمن و.
سید جمال‌الدین افغان رحمه‌الله د دې فرصتونو او خپل طبیعي استعداد څخه په ګټې اخیستو، لا له ځوانۍ په مختلفو علومو کې د کمال درجې ته ورسېد. د ژوند په دې پړاو کې، د هغه لوړو زده‌کړو نه یوازې هغه ته علمي او تدریسي مهارتونه ورکړل، بلکې د پیچلو ټولنیزو او سیاسي مسایلو سره د مقابلې لپاره یې هم چمتو کړ. برسېره پر دې، هغه تعلیمي چاپېریال چې نوموړی پکې لوی شوی و، د تدریس له میتودونو او ژورو دیني فکرونو سره یې هم اشنا کړ.
په اتلس کلنۍ کې، کله چې سید جمال‌الدین د خپل ژوند پسرلي ته ورسېد، پرېکړه یې وکړه چې د خپل علم او پوهې د پراختیا لپاره هند ته سفر وکړي. په هغه وخت کې، هند یو له هغو سترو علمي او کلتوري مرکزونو څخه و، چې نه یوازې اسلامي علوم، بلکې عصري او لوېدیځ علوم هم پکې تدریس کېدل.
په هند کې، سید جمال‌الدین د لومړي ځل لپاره د اروپايي طرز له نویو ښوونیزو میتودونو او طریقو سره اشنا شو، او په بېلابېلو عصري علومو کې یې زده‌کړې وکړې. دغو تجربو د هغه پر افکارو ژوره اغېزه درلوده.
په هند کې، هغه انګلیسي ژبه زده کړه او له نویو علمي او څېړنیزو سرچینو څخه یې ګټه واخیسته. په همدې موده کې، هغه وتوانېد چې د ځان لپاره نوي لیدلوري رامنځته کړي، او د علمي، فلسفي، او ټولنیز پرمختګ په ګډون، مختلف مسایل وڅېړي. دغو لوړو زده‌کړو سید جمال‌الدین ته نوي لیدلوري ورکړل، چې د هغه راتلونکي سیاسي او اصلاحي افکار یې اغېزمن کړل.
په طبیعي ډول، سید جمال‌الدین له سفر او ګرځندوی سره ډېره علاقه درلوده، او همدې شوق ته په کتو یې د بېلابېلو هېوادونو د سفر پرېکړه وکړه. په هند کې له څه مودې پاتې کېدو وروسته، هغه تصمیم ونیو چې د حج فریضه ترسره کړي.
د حج سفر، د هغه لپاره یوازې د یوې دیني فریضې ادا کول نه و، بلکې د بېلابېلو اسلامي هېوادونو د وضعیت د ارزونې یو مهم فرصت هم و. د دې سفر په ترڅ کې، هغه له مختلفو اسلامي کلتورونو او تمدنونو سره بلد شو، او دغو تجربو د هغه د سیاسي او ټولنیزو افکارو په پراخېدو کې مرسته وکړه.
بالآخره، سید جمال‌الدین افغان رحمه‌الله د بېلابېلو هېوادونو د سفر یو کال وروسته مکې ته ورسید او په ۱۸۵۷ زېږدیز (۱۲۷۳ هجري قمري) کال کې یې د حج فریضه ادا کړه.
دا روحاني سفر، چې د مسلمانانو په ژوند کې یو له سترو دیني سفرونو څخه ګڼل کېږي، د سید جمال‌الدین پر شخصیت یې خورا لوی اغېز درلود. هغه په دې سفر کې د اسلامي یووالي، د مسلمانانو ویښتیا، او په اسلامي ټولنو کې د کلتوري او علمي اصلاحاتو اړتیا ته ځانګړې پاملرنه وکړه.
د معنوي او دیني اړخونو تر څنګ، دا سفر د سید جمال‌الدین د فکري او سیاسي ودې او پرمختګ لپاره یوه مهمه مرحله وه. په هند او مکه کې د هغه بېلابېلې تجربې د دې لامل شوې، چې نوموړی په دیني او سیاسي ډګر کې د یو وتلي او تکړه اسلامي شخصیت په توګه راڅرګند شي.
ټولیزه پایله
د سید جمال‌الدین افغان رحمه‌الله د تابعیت او هویت په اړه بحث، تل د اسلامي تاریخ‌لیکونکو لپاره یوه له خورا ننګونکو او جنجالي موضوعاتو څخه پاتې شوی دی. د اسلامي نړۍ د هغه پېچلی او اغېزناک شخصیت ډېری څېړونکي او لیکوالان دې ته اړ کړي، چې د هغه ژوند او هویت له بېلابېلو زاویو وڅېړي او بېلابېل نظریات وړاندې کړي.
له یوې خوا، ځینې ایراني سرچینې او څېړونکي په دې باور دي، چې سید جمال‌الدین افغان رحمه‌الله په اصل کې ایرانی و، او په ځانګړي ډول د ایران د همدان ولایت په اسدآباد سیمه کې زېږېدلی و. دا نظر، په ټولیز ډول د هغو شواهدو پر بنسټ ولاړ دی، چې د هغه د کورنۍ لړۍ او نسب ته اشاره کوي، او د “اسدآبادي” لقب، چې په ځینو تاریخي سرچینو کې د سید جمال‌الدین په اړه کارول شوی، دا ادعا نوره هم پیاوړې کوي.
له بلې خوا، ځینې افغان څېړونکي استدلال کوي، چې سید جمال‌الدین افغان رحمه‌الله د ایران په ختیځو سیمو، او په حقیقت کې د افغانستان په خاوره کې زېږېدلی و. دا نظر د “افغان” یا “افغاني” نوم، د افغانستان تاریخي اسناد، او هغه سرچینې پیاوړې کوي، چې د افغانستان په سرحدي سیمو کې د هغه د زېږون ځای ته اشاره کوي.
که د دغو دوو نظریو ته وګورو، دوهم نظر ډېر پیاوړی او منطقي برېښي.
د سید جمال‌الدین افغان رحمه‌الله نړیوال شخصیت
د سید جمال‌الدین زده‌کړې او علمي سفرونه د هغه د هویت بله مهمه برخه جوړوي. هغه د هند، مصر، ترکیې، او فرانسې په څېر بېلابېلو هېوادونو ته سفرونه وکړل، چې د دې سفرونو له لارې یې نه یوازې پراخه پوهه او تجربه ترلاسه کړه، بلکې له ډېرو مشهورو نړیوالو شخصیتونو سره یې هم وکتل. همدارنګه، د نوموړي سیاسي او فکري نظریو د اسلامي نړۍ په کلتوري او سیاسي بیدارۍ ژورې اغېزې پرېښودې.
د سید جمال‌الدین افغان رحمه‌الله دغو سفرونو او نړیوالو اړیکو په مستقیم ډول د اسلامي نړۍ پر اصلاح غوښتونکو خوځښتونو، ټولنیزو بدلونونو، او سیاسي تحرکاتو اغېزه درلوده.
پایله
په پای کې، که د سید جمال‌الدین افغان رحمه‌الله د ملي هویت او تابعیت موضوع ته وګورو، ښکاري چې نوموړی یو نړیوال شخصیت و، چې د جغرافیایي سرحدونو او ملي حدودو بندېزونه یې مات کړي وو. د هغه هویت یوازې د زېږون ځای او نسب پورې محدود نه‌و، بلکې د هغه علمي، سیاسي، او اصلاحي فعالیتونه، چې په نړیواله کچه یې ترسره کړل، هغه د اسلامي بیدارۍ، پرمختګ، او اصلاحاتو د هڅو یو نړیوال سمبول ګرځولی دی.
په همدې اساس، سید جمال‌الدین افغاني رحمه‌الله یوازې د یو ځانګړي ملي هویت په چوکاټ کې نشي تعریف کېدای، بلکې باید د ټولو مسلمانانو او ازادي‌غوښتونکو پورې اړوند یو نړیوال شخصیت وګڼل شي.
دوام لري…

[۱]. الفاخوري، حنا، د عربي ادب بشپړ تاریخ؛ عصري ادبیات، دوهم ټوک، مخ ۷۷، لومړی چاپ، دار الجیل، بیروت، ۱۹۸۶.