د «منزله بین منزلتین» اصل د معتزله له پنځو اصل څخه دی او دا اصل د معتزله ډلې د پیل ټکی دی. که څه هم دا اصل د رتبې او مقام له مخې په څلورم ځای کې دی؛ خو د ظهور او پېدايښت په لحاظ لومړی اصل او قاعده د معتزله سره ده. ځکه د معتزله بنسټ له همدې اصله پیل شوی دی. د دې لیکنې په دې برخه کې غواړو چې د دې اصل په اړه هر یو اهل سنت والجماعت او معتزله د دوی په خپلو دلایلو وڅیړو. په لومړي سر کې، موږ به هڅه وکړو چې د دې اصل په اړه معلومات وړاندې کړو او بیا موږ د دې موضوع اصل ته ورسیږو.
د دې اصل د ظهور او منشاء د ښه درک لپاره، کله او د چا له خوا، د معتزله ډلې د ظهور کیسه یو ځل بیا بیانوو:
شهرستاني په دې اړه وايي: «یو کس د حسن بصری رحمهالله مجلس ته داخل شو، او هغه ته یې وویل: اې امامه زموږ په زمانه کې یوه ډله رامنځته شوې ده چې د لویو ګناهونو مرتکبین تکفير کوي او د دوی په منځ کې لویه ګناه کفر دی، چې مرتکب یې د اسلام له دین څخه بهر دی، دا د وعیدیه ډله «خوارج» دی او بله ډله ده چې د لویو ګناهونو مرتکبينوته هيله ورکوي او ځنډوی. د دې ډلې په وینا لویه ګناه ایمان ته هیڅ زیان نه رسوي، او دوی د دې امت مرجئه دي، نو تاسو څنګه زموږ لپاره د عقیدې پر بنسټ پریکړه کوئ؟ حسن بصري یوه شیبه فکر وکړ، مخکې له دې چې ځواب ورکړي، واصل بن عطاء وویل: زما په اند، هغه څوک چې لویه ګناه یې کړې وي نه مطلق مومن دی او نه مطلق کافر، بلکې د «منزله بین منزلتین» په منځ کې دی، نه مؤمن دی او نه کافر، بیا واصل پورته شو او د جومات په یوه کونج کې کېناست او هغه ځواب چې د حسن بصري ملګرو او شاګردانو ته یې ورکړې وو، تکرار یې کړ، حسن بصري رحمه الله وویل: واصل له موږ څخه بېل شو، په هغه وخت کې دې ډلې ته معتزله وویل شو.»
له دې کیسې څخه څرګندیږي: لومړی کس چې دا اصطلاح یې منځته راوړل «واصل بن عطاء» وه او ښايي همدا د معتزله د نومولو لامل وي. نو د معتزله له نظره دا اصل پر نورو اصول لومړیتوب لري او د زمانې په لحاظ پر نورو اصولو لومړیتوب لري.
وجه تسمیه «منزله بین منزلتین»
دا نوم د لومړي ځل لپاره واصل بن عطاء (د معتزلي مکتب بنسټګر) یاد شوی دی، هغه په دې اړه یو کتاب هم لري؛ لکه څنګه چې مؤرخينو او معتبرو علماوو له ده څخه روايت کړي دي. ظاهراً مراد واصل بن عطاء د مرجئه او خوارج تر منځ منځنی دریځ خپل کړي؛ [یعنې هغه دریځ چې له هر ډول افراط او تفریط څخه پاک دی] او ځکه چې لومړۍ ډله د لویې ګناه مرتکب کافر بولي او دویمه ډله وايي چې کامل مؤمن دی او د خدای تعالی په اراده پورې تړلی دی.
« لومړنی کس چې د منزلتین مرتبې باور درلود، واصل بن عطاء معتزلي وو، هغه د معتزله له مشرانو څخه وو او د «منزله بین منزلتین» کتاب یې لیکلی دی. په ۱۳۱ هجري کې وفات شو.»
علماء لیکي: که څه هم د دې اصول اصل او ظهور د واصل بن عطاء لخوا شوی وو؛ خو د هغې بشپړول، تشريح او تفسير يې قاضي عبدالجبار چې د معتزلي مذهب یو له سترو او مشهورو خلکو څخه وو. دې اصول ته يې ډېره پاملرنه کړې او په خپل کتاب «شرح الأصول الخمسة» کې يې د همدې اصل لپاره يو فصل ځانګړی کړی او په دې باب يې پوره او دلايل بيان کړي دي. نوموړي د هغو څرګندونو په اړه هم غبرګون ښودلی چې د دې اصل خلاف دي.
قاضي عبدالجبار په دې اړه کې ليکي: «په دې مسله کې اصل دا دی چې دا جمله په هغه شي کې کارول کېږي چې د دوو شيانو تر منځ وي او د هر يو سره ورته والی لري، نو د دغو دوو شيانو هر يو ته مایل کېږي. دا په اصل کې لغت دی؛ خو د فقهاوو په اصطلاح کې: هغه پوهه چې د لویې ګناه مرتکب د دوو نومونو په منځ کې او د دوو حکمونو په منځ کې وي.»
قاضي عبدالجبار د دې تعريف په بيانولو سره وايي: هغه څوک چې لويه ګناه کوي د دوو نومونو په منځ کې يو نوم لري، نو دا ممکنه نه ده چې هغه ته کافر ووايو او همدارنګه هغه ته مؤمن ووايو. بلکي د هغه نوم فاسق دی، همدا ډول د کبيره ګناه د مرتکب دوه حکمونه دي، نو د هغه حکم نه د کافر حکم دی او نه د مسلمان حکم، بلکي د هغه لپاره جلا حکم په نظر کې نيول شوي. دا چې موږ د دې مسئلې د نومولو دلیل دا دی چې دا د منزله بین منزلتین، د لویې ګناه خاوند یوه منزله لري چې دا دوه منزله د هغه لوري ته اړوي، نو د هغه منزله نه د کافر منزله ده او نه د مومن منزله، مګر د دواړو ترمنځ یو منزله.
د معتزله لخوا د «منزله بین منزلتین» دا اصول په اصل کې د خوارج رد دی. ځکه چې دوی د لویې ګناه مرتکب کفر ګڼي او همدارنګه د مرجئه رد دی. ځکه چې دوی د هغه د عقیدې په بقا باور لري او دا د امت د جمهور رد دی. ځکه دوی وايي چې هغه مومن دی خو ګناهګاره.
لیکوال: ابو عائشه
By محمد فاتح