په تېرو بحثونو کې دوه اصول ( توحید او عدالت) بیان شوي وو، په دې بحث کې د «وعد و وعید» اصول چې د “عدالت” د اصولو یوه څانګه ده؛ کله چې موږ هغه مسایل وڅیړو چې د عدل په اصولو کې بیان شوي، څرګنده به شې چې ډیری مسایل په دې اصل کې هم لیدل کیږي. له همدې امله مناسبه ده چې وروسته یې یادونه وکړو. په دې برخه کې غواړو ځینې هغه محتويات ولیکو چې د “عدالت” په اصولو پورې اړه لري او له دې برخې څخه پاتې شوي دي، هغه مسایل خدای لطف او د پیغمبرانو رسالت او هدف دی.
د خدای لطف
يو له هغو مسايلو څخه چې د عدل له اصل سره تړاو لري د خداى د لطف مسله ده، معتزله په دې باور دي چې د خدای «لطف» پر خپلو بندګانو واجب دى، قاضي عبدالجبار په دې اړه ليکي: ” لطف هغه څه ته ویل کیږي چې په هغه سره بنده واجب شي غوره کړي او له بدو کارونو څخه ډډه وکړي او یا د هغه له امله د خپلو وظیفو پوره کولو ته نږدې شي او ممنوعات پریږدي.
د معتزله په وينا «لطف» نور نومونه هم لري، قاضي عبدالجبار په خپل کتاب «شرح الأصول الخمسة» کې ليکي: د لطف نومونه بېلا بېل دي، کله توفيق او کله هم عصمت او داسې نور نومونه چې هر یو یې په خپل مناسب ځای کې ذکر کړو.»
د اهل سنت او جماعت نظر
د «لطف » د مسئلې په اړه د اهل سنت او جماعت نظر دا دی چې دوی د خدای له لوري «لطف» ثابتوي چا ته چې الله تعالی وغواړي. البته د معتزله په څیر یې فرض نه ګڼي. بلکې دا د الله تعالی له لوري خپلو بندګانو ته یو ډول احسان دی او دا هغه څه دي چې موږ يې په اصطلاح کې په نيکو کارونو کې برياليتوب او له بدو کارونو څخه ډډه کول باندې تعبیر کوو، د دې خبرې ثبوت د الله تعالی لاندې آيتونه دي چې اشاره ورته کوو. الله جل جلاله فرمايي: «ولولا فضل الله علیکم و رحمته لاتبعتم الشیطان إلا قلیلاً» ژباړه: «او که د الله بخښنه او رحمت نه واى، نو خامخا تاسو د شیطان پیروي کوله پرته له لږو کسانو.» او دا هغه احسان دی چې خدای تعالی پر مؤمنانو کړی دی او له همدې امله دوی د شیطان اطاعت او پیروي نه ده کړې او دا پخپله د خدای تعالی فضل دی چې په بل ځای کې فرمايي: «فاطلع فرآه في سواء الجحیم قال تالله إن کدت لتردین ولولا نعمة ربي لکنت من المحضرین» ژباړه: «هغه وخت به پوه شي او د جهنم په منځ كې به يې وويني او ووايي: په خدای قسم زه خپل هلاکت ته نږدې وم او که د خدای نعمت نه وای نو زه به د هغو کسانو په ډله کې وای » هغه نعمت چې له امله يې مؤمن د دوزخ له اوره وژغورل شو د الله تعالی لطف او فضل بلل کېږي او په دې اړه نور آيتونه هم شته، دا فضل واجب نه دی لکه مخکې مو چې وويل.
ابن تیمیه رحمه الله وایي: د اهل سنتو اجماع ده چې بندګان په الله تعالی باندې هیڅ شی نه شي واجبولای.
د پیغمبرانو بعثت
بله مسله چې د “عدل” له اصل سره تړاو لري د پیغمبرانو وظیفه ده، معتزله د دې صفت د “عدل” له اصولو سره د تړاو لامل په لاندې ډول بیانوي: د عدالت له اصولو سره د پېغمبرانو د رسالت دليل دا دى چې د پېغمبرانو د رسالت په اړه بحث کول، په دې معنا دی چې کله خدای تعالی پوهیږي چې زموږ خیر به په شریعت پورې تړلی وي. نو هغه باید موږ ته ښکاره کړي، تر څو هغه څه چې پر ده واجب دي، ګډوډ نه کړي، انصاف هم دا دی.»
امام غزالي رحمه الله د انبیاوو د رسالت په اړه د معتزله نظر داسې لیکي: موږ وایو چې د پیغمبرانو بعثت روا دي، نه ناممکن او نه واجب. معتزله وايي: د انبياوو بعثت واجب دي، موږ يې ځواب لا دمخه ورکړی دی او براهمه وايي چې د پېغمبرانو بعثت ناشوني دي.
د اهل سنتو نظر
د اهل سنت او جماعت خلک عقيده لري چې د پېغمبرانو بعثت د رب العالمين له لوري پر بندګانو باندې يو نعمت او احسان دى، تر څو هغوی خبر کړي او له هغه څه څخه یې منع کړي چې خدای له خپلو نیکو او پرهیزګارو بندګانو سره کړې دي او هغه څه چې خپلو ګناهکارانو بندګانو ته یې خبرداری ورکړی دی..
علامۀ اسفارینی حنبلی رحمهالله فرمايي: په حقيقت کې د انبياوو راليږل، د کتابونو نزول او د شرعي احکامو نازلېدل د الله تعالی له لوري پر بنده ګانو باندې رحمت او احسان دی او دا کار پر خدای تعالی واجب نه دی.
دریم اصل: وعد او وعید
په دې اصل کې غواړو چې د هره برخه په جلا توګه وڅېړو او په لومړي سر کې به د معتزله له نظره د «وعد» کلمه وڅېړو. بیا په دې اړه د «اهل السنة والجماعت» دلایل هم بیانوو:
وعد: د معتزله په نظر هر هغه څه ته ویل کیږي چې په هغه کې د بل چا خیر وي او یا په راتلونکي کې له هغه څخه د ضرر او ستونزو مخنیوی وي، د دوی لپاره ، پدې کې هیڅ توپیر نشته چې ایا یو څه ښه ،وړاندیز شوی او مستحق دی یا نه.
وعید: هر هغه خبر چې بل کس ته ضرر رسوي او یا په راتلونکي کې له هغه څخه ګټه پورته کړي، پروا نه لري چې دا کار د خیر او مستحق دی او که نه..
د «وعد او وعید» په اصولو کې معتزله په دې عقيده ده چې په الله تعالی باندې واجب ده چې هغه څه چې وعده او ګواښ يې کړې وي، هغه وکړي. نو د الله سبحانه وتعالی لپاره لازمه ده چې اطاعت کوونکي ته اجر ورکړي او نافرمان او ګناهکار ته سزا ورکړي او که دا کار ونه کړي نو خپله وعده یې ماتوله او دروغ یې ویل او له همدې فساد څخه د پلان جوړولو ته اړتیا پیدا کیږي.
د وعد تعریف
وعد په لغت کې: خلیل بن احمد فراهیدی په «کتاب العین» کې د «وعد» په اړه لیکي: «الوعد و العده مصدرا و اسما، فأما العده فتجمع عدات و الوعد لا یجمع، و الموعد موضع التواعد و هو المیعاد، و الموعد مصدر وعدته، وقد یکون الموعد وقتا للعده، والموعد اسم للعده»” وعد او عده مصدر و اسم دی، د عده جمع عدات دی. خو د وعد کلمه جمع نه ده، موعد د وعدې ځای دی، او موعد د عدته مصدر دی، او کله کله د موعد وخت عده دی او موعده د عده نوم دی. .
هغه وعدې چې د الله جل جلاله له خوا راځي رښتینې دي او باید پوره شي. ځکه چې د خدای تعالی ذات هغه ذات دی چې هېڅکله یې وعده نه ده مات کړې او نه به یې ماتوي کړې، د خدای تعالی د ژمنو یو امتیاز، ځانګړنه دا ده چې د الله تعالی د وعدو په اړه ډاډه دی چې کله به الله تعالی یو څه وعده کوي، خامخا به یې عملي کوي. ځکه چې الله سبحانه وتعالی د هغه د پوره کولو واک لري او هیڅوک یې د پوره کیدو مخه نشي نیولی، الله تعالی پخپله د خپلو وعدو په اړه فرمایي: «إن وعدالله حق» «همانا وعدۀ الله حق است» «إن الله لا یخلف المیعاد» “بیشکه د الله وعده رښتیني ده” البته دا هم بايد معلومه شي چې کله خداى وعده وکړي نو پر هغه واجب نه ده چې د هغه د اهليت سره سم يې پوره کړي او بنده ته د هغه د عمل اجر ورکړي. بلکي د حاکم مکلفيت دا دی چي وعده وکړي او وفا کوي.
له معتزله سره د وعدې واجب ثابتول
معتزله عقیده لري چې وعده دا ده چې څوک د الله تعالی اطاعت وکړي، خپل فرض او واجبات ادا کړي، له کفر څخه ځان وساتي او له هر هغه څه څخه ځان وساتي چې الله تعالی حرام کړي دي جنت ته به داخل شي.
ومن یخرج من بیته مهاجرا إلی الله ورسوله ثم یدرکه الموت فقد وقع أجره علی الله وکان الله غفورا رحیماً» ژباړه: «څوک چې له خپل کور څخه د الله او د هغه د رسول په لور وګرځي، او بیا د هغه د مرګ خبر ومومي، د هغه اجر له خدای سره دی او الله بخښونکی او مهربان دی».
د استدلال طريقه: زمخشري وايي: د هغه ثواب په خداى باندې دى، دا چې اجر يې پر خداى واجب دى. ځکه چې د وجوب حقیقت د غورځیدل او سقوط په معنی دی، خدای تعالی په بل ځای کې فرمایي: «فإذا وجبت جنوبها»”د جنوب واجب” “کله چې د هغه [اوښ] اړخ ځمکې ته ورسېدي” یعني غورځیدي ، عربان وايي: «وجبت الشمس: سقط قرصها: د تختو راښکته کېدل “لمر ښکته شو.” یعنی ګولۍ لوېدلې او معنی یې دا ده: تحقیق سره خداى پوهيږي، چې هغه ته څنګه اجر ورکړې او دا اجر په خدای تعالی باندې واجب دی.
امام رازي رحمه الله فرمايي: معتزله وايي چې دا آيت (ومن یخرج من بیته مهاجراً…) په دې دلالت کوي چې عمل او ثواب په الله تعالی باندې واجبيږي. ځکه الله تعالی فرمایلي دي : فقد وقع أجره علی الله دوی وايي چې دا آیت زموږ خبرې په درې ډوله دلالت کوي :
د ثواب کلمه ځکه ثواب هغه ګټه ده چې مستحق وی؛ مګر هغه څه چې مستحق نه وي هغه ته ثواب نه ویل کیږي. بلکي ورته هبه وايي.
د الله تعالی «علی الله» دغه کلمات؛ ځکه چې د «علی» کلمه د مکلفیت په معنی ده، خدای تعالی په بل ځای کې فرمایي: «ولله علی الناس حج البیت من استطاع إلیه سبیلاً» د دې کور حج کول یو الهی فرض دی ، په هغو کسانو باندې چې [مالي او فزیکي] وړتیا لري چې هلته لاړ شي او څوک چې کافر شي، خدای د ټولو جهانونو څخه بینیاز دی.
معتزله ته د اهل سنتو ځواب
موږ (د اهل سنت والجماعت) له تاسو سره دا بحث نه کوو چې دا آیت فرض دی. خو موږ د هغه مکلفیت د وعدې، احسان په توګه ګڼو ، نه د حق په توګه ، او تشریح یې په لاندې ډول ده:
د پرهېزګار لپاره ورکول او احسان کول ضروري دي، تر څو شکر او خدمت وکړي، د الله جل جلاله نعمتونه پر بندګانو بې شمېره دي، الله تعالی په دې اړه فرمايي: «وإن تعدّوا نعمت الله لا تحصوها» «او که وغواړئ د الله تعالی نعمتونه حساب کړئ، تاسو نشئ کولی هغه حساب کړئ ، بې شکه خدای لوی بخښنه او رحم لري” کله چې دا حالت وي. له همدې امله د خداى پاك پخواني نعمتونه په بنده باندې د الله سبحانه وتعالى اطاعت او شكر واجب ګڼي، څوک چې د الله تعالی په اطاعت او شکر کولو بوخت وي، د فرض په ترسره کولو کې بل څه نشي کولی. نو لازمه ده چې په اطاعت کې د بنده مشغولتیا د خدای د اجر د مستحق کیدو لامل نه وي..
بنده د خپلو اعمالو په وجه جنت ته نه ځي. بلکي هغه به د الله تعالی په فضل او رحمت سره جنت ته داخل شي او د خپلو اعمالو په وجه، الله تعالی په دې باره کې فرمايي: «الذی أحلّنا دار المقامه من فضله» خدای چې د خپل فضل په رڼا کې ، موږ ته استوګنې او تلپاتې په کور کې ځای راکړي.”
له عائشې رضي الله عنها څخه روایت دی چې رسول الله صلی الله علیه وسلم وفرمایل: استقامت وکړئ او اعتدال غوره کړئ او خلکو ته ښه زیری ورکړئ. په حقیقت کې د هیڅ څوک خپل عمل به جنت ته داخل نه شي، صحابه کرامو وویل: حتی تاسو؟ یا رسول الله! هغه وویل: هو، زه هم؛ پرته لدې چې خدای تعالی ما په خپل رحمت او بخښنه پوښي [او جنت ته مې داخل کړي].
کله چې د بنده عمل جنت ته نه شي تلای؛ نو د خپلو اعمالو په ترسره کولو سره د خدای تعالی په نزد د هیڅ شی مستحق نه دی. البته باید معلومه شي چې بنده په خپلو اعمالو سره د الله تعالی له لوري د هیڅ شي مستحق نه دی، دا له هغو حقوقو سره په ټکر کې نه دی چې الله تعالی یې پر ځان وضع کوي، رسول الله صلی الله علیه وسلم په دې اړه فرمایي: ای معاذ، ته پوهېږې چې د الله تعالی حق پر بندګانو څه دی؟ حضرت معاذ وايي: ما وويل: الله او رسول يې ښه پوهيږي، ويې فرمايل: پر بندګانو د الله حق دا دی چې د هغه عبادت وکړي او هيڅ شی ورسره شريک نه کړي. بیا یې وویل: ای معاذ بن جبل رضی الله عنه، ما وویل: یا رسول الله زه په خدمت کې یم، هغه وویل: ایا ته پوهیږې چې کله بندګان دا کارونه کوي نو پر خدای د دوی حق څه دی؟ ما وویل: خدای او د هغه رسول ښه پوهيږي ، هغه وویل: هغه باید دوی ته عذاب ورنکړي. ځکه دا هغه حق دی چې الله تعالی پر خپل ځان فرض کړی دی نه دا چې بنده یې په خپل عمل سره په الله تعالی باندې واجب کړی وي.
معتزله وايي: خو که څوک له وعد و وعید سره مخالفت وکړي، په داسې ډول چې ووايي چې الله سبحانه وتعالی له اطاعت کوونکو سره د ثواب وعده نه ده کړې او ګناهکارانو ته یې د عذاب ګواښ نه دی کړی؛ نو هغه کافر کېږي. ځکه چې هغه د رسول الله (صلی الله علیه وسلم) له دین څخه هغه څه رد کړي دي چې لازم او څرګند دي. خو که ووایې چې خدای وعده و وعید کړې دي؛ مګر د هغه لپاره دا روا ده چې د خپلې وعید خلاف عمل وکړي. ځکه چې د وعید خلاف کار کول مهربان ده، دا سړی کافر دی. ځکه چې هغه د خدای تعالی لپاره بد شیان منسوب کړي دي او د خدای تعالی لپاره د هغه د وعد او وعید خلاف عمل کول روا نه دي.
علامه ابن تيميه رحمه الله په دې اړه وايي: د اهل سنتو اجماع په دې خبره ده چې هرکله چې الله جل جلاله له خپلو بنده ګانو سره د کوم شي وعده وکړي، نو د هغه وعده پر الله جل جلاله باندې واجب ده. ; ځکه چې الله تعالی په خپلو خبرو کې رښتینی دی، هغه ذات چې هیڅکله خپله ژمنه نه ماتوي.
يادونه: د معتزله له نظره دریم اصل دوه برخې لري چې عبارت دي له «وعد و وعید» ؛خو دلته د دې لپاره چې دا موضوع ډېره اوږده او ستړي نه شي، په دوو برخو کې یې ذکر کوو، دا برخه وعد ته ځانګړې شوې ده او بله برخه به إن شاءالله په وعید پورې اړه ولري.
بل ټکی دا دی چې کله کله د «اهل السنة والجماعت» نظر هم په لنډه توګه ذکر شوې ده، لامل يې همدا دی. ځکه چې په اصلي اختلاف کې د “اهل السنة والجماعت” دلايل په تفصيل سره بيان کيږي ، دلته په لنډه توګه بيا يادونه کوو.
By A.Mosleh