لیکوال: ډاکټر فضل احمد احمدي
توحید او تثلیث (څلورمه برخه)
۳- په مسیحیت کې تثلیث
پورتنۍ محتوا ښيي چې عیسوي دین په خپل ذات کې د توحید دین دی او مسیحیان په توحید باور لري. خو دا باید په یاد ولرئ چې عیسویان د تثلیث په څنګ کې توحید مني، کوم چې دوی باور لري بیرته توحید ته ځي. عیسویان په دې باور دي چې واحد خدای په دریو کسانو کې څرګند شوی، پلار، زوی او روح القدس. په حقیقت کې عیسویان په دریو کسانو باور لري چې یو الهی اړخ لري او د دې لپاره چې کافران او په شرک تورن نه شي، دوی باور لري چې درې کسان د یو واحد حق څرګندونه ده. نن ورځ، تثلیث د مختلف کیفیت سره د ټولو عیسویانو یو مهم عقیده ده، پداسې حال کې چې دا عقیده د مسیحیت اصلي دین نه دی. دوی باور لري: «کله چې عیسویان د تثلیث په اړه خبرې کوي، دوی هڅه کوي د خدای یووالي څرګند کړي.» د دغه ډول ضد عقلیت، او توحید ته د تثلیث بیرته راستنیدل په مینځنۍ پیړۍ کې د عیسوي الهیات پوهانو اصلي اندیښنه وه. ځکه چې لومړنیو عیسویانو په تثلیث باور نه درلود او دوی ټولو عیسی علیه السلام د خدای پیغمبر او رسول ګڼل. ابیونیان او د لومړیو پیړیو عیسویانو، عیسی مسیح یوازې یو عادي انسان ګڼلی و، چې د مریم زوی دی او د خدای په مطلق قدرت کې له پلار پرته زیږیدلی و. البته، داسې ښکاري چې د څو شیانو عبادت مسله د عیسویت له پیل راهیسې راپورته شوې ده، لکه څنګه چې قرآن کریم وايي: «وَإِذْ قَالَ اللَّهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَأَنتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَأُمِّيَ إِلَهَيْنِ مِن دُونِ اللَّهِ قَالَ سُبْحَانَكَ مَا يَكُونُ لِي أَنْ أَقُولَ مَا لَيْسَ لِي بِحَقٍّ إِن كُنتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِي وَلَا أَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِكَ إِنَّكَ أَنتَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ»
یو شمېر لیکوالان او څیړونکي په دې نظر دي چې پولس ، د عیسویت پیروانو څخه لومړنی کس و چې د عیسویانو په مینځ کې یې د عیسی د خدای په توګه باور رامینځته او وده یې ورکړه چې په دې توګه هغه وکولای شي د بت پرستانو لپاره یو محسوس خدای پیدا کړي چې د یو محسوس خدای د عبادت عادت یې درلود. مګر له بلې خوا، یو شمېر عیسوی انجیل پوهان په دې باور دي چې د پولس هیڅ لیک په ښکاره ډول د تثلیث او عیسی، یو خدای چې عبادت یې کیدای شي، شتون نه لري. خو دا ویل کیدی شي چې (ترتولیان) (۲۲۰ میلادي) لومړنی الهیات پوه و چې په خلکو کې یې د تثلیث ځانګړي اصطلاحات او لغتونه رامینځته کړل او دا پدیده یې په ډیر مشخص ډول وده ورکړه. د دې غلطې عقیدې په ردولو کې قرآن کریم فرمایي: «يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ وَلَا تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَكَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَى مَرْيَمَ وَرُوحٌ مِّنْهُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ وَلَا تَقُولُوا ثَلَاثَةٌ انتَهُوا خَيْرًا لَّكُمْ إِنَّمَا اللَّهُ إِلَهٌ وَاحِدٌ سُبْحَانَهُ أَن يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَكَفَى بِاللَّهِ وَكِيلًا».
له بلې خوا ځینې خلک په دې باور دي چې وروسته له دې چې مسیحیت د روم په امپراتورۍ کې د قسطنطین لخوا په ۳۱۳ میلادي کال کې د رسمي دین په توګه اعلان شو، عیسویت په روم کې وده وکړه او خپل دائره یې پراخه کړه او بیا د دې وخت دی چې د الهیاتي مسلو توجیه وشي. ویل کیږي چې د اسکندریې الکساندر پاټریک او د آریوس د لیبی د اسقف تر منځ ترټولو لویه تاریخي شخړه هغه مهال راپورته شوه کله چې دا خبرې وشوې چې ایا عیسی الهی اړخ درلود که انساني اړخ؟ آریوس د عیسی پر انسانیت او مخلوقوالی ټینګار وکړ، او الکساندر د عیسی پر الهیتوب، غیر مخلوقوالی او ابدیت ټینګار وکړ.
ویل کیږي چې دا شخړه بالاخره د دې لامل شوه چې د امپراتور کنستانتين د فرمان له مخې، چې اختلاف یې نه شو زغملی او دا اختلاف یې د حکومت د سقوط لامل ګڼی او له دې وېرې چې د ده حکومت به ړنګ شي. په قسطنطنیه کې د مشرانو او پوهانو، کشيشانو او مسیحیانو یوه شورا جوړه شوه او اتاناسیوس له یوې خوا د سکندر استازیتوب کوي او ایریوس له بلې خوا، خپل دفاع او ویناوې وړاندې کړې او له ډیرو بحثونو وروسته هم کومې مطلقې نتیجې ته ونه رسېدل او امپراتور د پخوا په پرتله د شخړې څخه ډېره وېره درلوده، نو ځکه امپراتور پخپله مداخله وکړه او هغه قوي ګوند ته یې چې د واک په سیسټم کې یې ډیر ملاتړ درلود پریکړه وکړه او په رسمي توګه یې د عیسی د الهيتوب او خدایتوب مسله اعلان کړه. له دې وروسته دغه پرېکړه په دې شورا کې د رسمي سند په توګه وپېژندل شوه او په رسمي توګه اعلان شول چې عیسی مسیح د خدای زوی دی او پخپله خدای د انسانانو او په ځانګړې توګه د عیسویانو د ګناهونو د بخښلو لپاره، هغه زېږولی دی، یعنی هغه د انسان په شکل کې راښکته شو او د انسانانو د ګناهونو لپاره قرباني شو.
وروسته بیا دا بحث د دواړو طرفينو تر منځ دوام درلود او د عیسی مسیح د الهي والي پلویان هم په دې باور وو چې روح القدس چې په مریم کې یې روح تنفس کړه خدای دی او په ۳۸۱ میلادي کال کې د قسطنطنیې په شورا کې روح القدس د کشیشان او اسقفیانو لخوا په یوه سند کې د خدای په توګه اعلان شوی او په دې توګه د مسیحیت اصلي عقیده تثلیث له څلورمې پیړۍ راهیسې عیسویت ته ننوتل او د دې مذهب پیروان په تثلیث باور شو. په راتلونکو شوراګانو کې لکه تولدو، کالسدون او داسې نور، په دې امر ټینګار وکړ. د دې شورا په پریکړه لیک کې، چې د نیقیه عقیدې په نوم پیژندل کیږي، ویل شوي: “موږ په یو خدای (پلار) قادر مطلق، د ټولو ښکاره او ناښکاره شیانو خالق او په یو خدای عیسی مسیح باور لرو. د خدای زوی چې د پلار څخه راوتلی دی، او د هغه یوازینی زوی زیږیدلی چې د پلار له ذات څخه دی، د خدای څخه خدای، له رڼا څخه رڼا، ریښتینی خدای د ریښتیني خدای څخه چې مولود دی او نه مخلوق . د یو جوهر یا پلار زموږ د انسانانو په خاطر او زموږ د ژغورلو لپاره، راښکته شو او مجسم شو او یو انسان شو.”
په بل عبارت، په تثلیث عقیده (درې ګونې خدای) د عیسویانو یو له مهمو مذهبي او کفري او مشرک مسلو څخه دی. د حيرانتيا خبره دا ده چې په اوسني انجیلونو کې د تثلیث هیڅ یادونه نشته. د دې مشرک عقیدې له مخې، عیسویان د خدای ذات له دریو برخو څخه جوړ ګڼي: خدای، روح القدس، او مسیح (د خدای زوی). دوی عیسی د الهي مسیح په توګه ګڼي، د خدای یوازینی زوی او د مقدس تثلیث دوهم کس.
دا په داسې حال کې ده چې عیسوي پوهان په دې خبر وو چې دا ډول عقیده به په خپله خوښه یا نا خوښه د شرک لامل شي. له همدې امله، د تثلیث توجیه کول او د تثلیث په توحید بدلول د دوی له مهمو اندیښنو څخه و. له دې دورې وروسته په هره وینا او اعلان کې چې د مسیحي مذهبي سازمانونو له خوا خپره شوې، دلیل او هڅه دا ده چې تل د تثلیث تر څنګ توحید ته هم توجه وکړي، څو په شرک تورن نه شي. البته، ځکه چې دوی نشي کولی دا منطقي عقیده د منلو وړ کړي، دوی ادعا وکړه چې دا غیر منطقي دی. او د ایمان او ټینګ باور په پلمه یې وویل: «هو، د خدای د کلمې مجسمه یو له الهی اسرار څخه دی چې انسان عقل نشي درک کولی، مګر دا د عقل خلاف نه دی.» دوی عیسویانو د دې خبرې لپاره ډېر کوښښ وکړ چې عیسی د خدای پیغمبر او د خدای زوی دی، او هغوی ته یې بلنه ورکړه چې بې له کوم شرطه یې ومني ، او ویې ویل: «د تثلیث عقیده پیچلي ده، او عادي عیسویان باید دا ومني پرته لدې چې د دې بشپړ توضیح کولو توان ولري.»
یو ځل بیا، د تثلیث د عقیدې په اړه، کاتولیک کلیسا په خپل رسمي عقیده کې د (کتګیزم) تر عنوان لاندې اعلان وکړ: “تثلیث یو دی. موږ په دریو خدایانو اعتراف نه کوو؛ بلکې موږ یو خدای په دریو اقنومو کې منو.» په دې معنی، تثلیث په اصل کې یو دی (د قسطنطنیه شورا). له همدې امله، درې واړه مخلوقات یو شان خدای نه لري؛ بلکه، د دغو دریو کسانو څخه هر یو په بشپړ ډول خدای دی: “پلار د زوی په څیر دی، او زوی د پلار په څیر دی، او پلار او زوی د روح القدس په څیر دي.” (د تولدو شورا) او “د دریو کسانو څخه هر یو په حقیقت کې د خدای ذات، او ماهیت دی.”
د مخکنيو موادو له مخې دا څرګنده ده چې تر دی ځایه کشیشان او بادارانو د تثلیث توحید ته راګرځولی دی، په راتلونکي کې هم هڅه کوي چې توحید تثلیث ته راوباسي او ووایي: «دا درې واړه کسان په حقیقت کې له یو بل څخه جلا دي. » «خدای یو دی، مګر یوازې نه دی. پلار، زوی او روح القدس یوازینی نومونه نه دي چې د الهی وجود ځانګړتیاوې په ګوته کوي؛ ځکه چې دوی واقعیا له یو بل څخه توپیر لري. نه زوی پلار دی، نه پلار زوی، نه روح القدس، پلار یا زوی.» د دې نظر له مخې، دوی د اصل او اساس له مخې توپیر لري، « دا پلار دی چې زیږون کوي ، دا زوی دی چې زیږیدلی دی، او دا روح القدس دی چې راغلي دی.»
تثلیث ته د توحید بیرته راستنیدو په اړه، ډیر توجیهات د مسیحیت د مشرانو په خبرو کې لیدل کيږي. ډیری یې هڅه کوي چې د توحید سره تثلیث هم وپیژني او دواړه سره وصل کړي. له همدې امله کله ناکله د دلیل د وړاندې کولو پر ځای د تثلیث په اړه ډیر وضاحت کوي، کله کله د تثلیث د ډپرو صفاتو په توګه تعریفوي، او ځینې وختونه دا د عقل څخه بهر، چې انسانان باید یوازې په دې باور ولري. له همدې امله، نو، که څه هم په اوسني عیسوي عقیده کې توحید د یو ډول تثلیث پر بنسټ والړ دی ، مګر په عموم کې، عیسویت د توحید آسماني دین هم بلل کیدای شي، ځکه چې دا په اصل کې یو توحیدی دین دی. په هرصورت، دا ویل کیدای شي: په عیسویت کې د عیسویت تثلیث ته توحید شاید د ځانګړي یهودي توحید څخه کم وي ، مګر بیا هم دا عیسویت پیروانو توحید ته اهمیت ورکوي او دوی په یو خدای باور لري.
ادامه لري…
By A.Mosleh