لیکوال: مولوي مدني
په قرآن کریم کې تدبر (لومړۍ برخه)
الحمد لله رب العالمین و الصلاة و السلام علی رسول الله صلی الله علیه و سلم و علی آله و صحبه اجمعین و اشهد ان لااله الا الله وحده و لا شریک له و اشهد ان محمدا عبده و رسوله.
د اسلام د مبارک دین او د روغتیا او سلامتیا د نعمت له امله د الله تعالی له حمد او شکر څخه وروسته دغه رساله چې د قرآن تدبر په نوم یادیږي، لاندې عناوین به په کې مذاکره او تر بحث لاندې و نیول شي:
-
د تدبر تعریف
-
په قرآن کریم کې د تدبر اهمیت
-
په قرآن کې د تدبر حکم
-
په قرآن کې د تدبر د نشتوالي لاملونه
-
هغه شیان چې په قرآن کریم کي د تدبر په کولو کې مرسته کوي
-
په قرآن کریم کې د تدبر کولو ثمرې او ګټې
د تدبر تعريف
تدبر پخپله په عربي ژبه کې مصدر دی چې د ماضي فعل تَدَبَّرَ څخه اخیستل شوی دی، يا تدبر يو زائد فعل دى چې له ماضي مجرد څخه اخيستل شوى د دبّر(شا کول) په معنا دی او د ورځې د بېرته راګرځېدو، پای موندل او د هغه وروسته په معنا راځي؛ همدارنگه د هغه شاته راتلل، تدبر الامر تدبرا، د هغه په پایلو غور کول او د هغه په اړه فکر کول معناګانې لري.
او د (تدبر الامر) کلمه د کار په پای کې د کار د پیل په اړه غور کول او د هغه شیانو په اړه فکر کول دي چې هغه ته یې پاملرنه نه وه کړې.
الله جل جلاله فرمایې: أَفَلَمْ يَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ (مومنون 68)
نو ايا دې خلكو هیڅكله پدې کلام باندي غور نه دى کړی.
په لنډه توګه د تدبر معنا په لغت کي دا دی: د کار پای ته کتل او په هغې کې فکر کول، او د علماوو په نظر: علامه الوسي رحمه الله د خپل کتاب روح المعاني پنځم مجلس کې فرمایي: د تدبر اصلي معنا د کار او د هغې د پایلو په اړه فکر کول دي، خو وروسته بیا د هر ډول انعکاس او غبرګون لپاره کارول شوي، تېر له دې چي ایا دا انعکاس حقیقي څیز دی یا د هغې اجزا، د هغه لاملونه او یا د هغې ضمیمې او پایلې دي.
او همدارنګه علامه عبدالرحمن سعدي رحمه الله د تدبر په اړه د خپل تفسیر په لومړي ټوک کې وايي: (تدبر د قرآن په معنی، د قرآن کریم د اصولو، پایلو او اړتیاوو په اړه ژور فکر کول دي.)
نو په لنډه توګه په قرآن کې د تفکر معنی دا ده: د قرآن په معنی او کلمو پوهېدل، د هغو نکتو او اشارو په اړه فکر کول چې د قرآن په آیتونو کې راغلي؛ او په خشوع سره د قرآن له اوامرو او نواهیو څخه اطاعت کولو ته وایې. البته د قرآن د تدبر په اړه د مقالې خلاصه همدا ده.
د تدبر اهمیت
د تدبر اهمیت له ډېرو امورو څخه ښکاره کېږي.
-
په قرآن کې تدبر کول یو له مهمو نصیحتونو څخه دی چې د قرآن په اړه ورکړل شوی دی؛ لکه حافظ ابن رجب رحمه الله چي وايي: (و اما النصیحة لکتاب الله فشدة حبه و تعظیم قدره، اذ هو کلام الخالق، و شدة الرغبة فی فهمه و شدة العنایة لتدبره، و الوقوف عند تلاوته لطلب معانی ما احب مولاه ان یفهمه عنه و یقوم به له بعد ما یفهمه) ژباړه: هغه نصیحت چې باید د قرآن په اړه ورته پام وشي؛ د قرآن عظیم الشان مینه د هغه د پوهیدو لویه هیله، د قرآن عظیم الشان د کچې لوړ ګڼل او د قرآن په تدبر ته ډیره توجه او د تلاوت په وخت کې درېدل دي تر څو بنده د هغه څه په معنی پوه شي چي الله تعالی یې خوښوي او د پوهیدو وروسته عمل کول واضح او روښانه شي.
هغه ادامه ورکوي: لکه څنګه چې یو کس ته مشوره ورکول کیږي، هغه هڅه کوي چې هغه مشوره درک کړي. او كه د نصیحت کونکۍ كومه لیکنه ورته ورسېږي، ترڅو ورته پام وكړي او پر هغه عمل وكړي، نو څوك چې د خداى د كتاب نصيحت اوري، بايد په هغه د پوهېدو هڅه وكړي او د خداى له لارښوونو څخه په هغه څه چې خوښ وي، عمل وكړي. او د خپرولو، ښوونې او تدریس کي يې هڅه وکړي او ځان د خدای د کتاب په آدابو او اخلاقو متصف کړي.)
دلته څو داسې مطالب شته چي اهل علم د تدبر د اهمیت په اړه ویلي دي: د قرآن تدبر ته د زړه اړتیا؛
ځکه چې زړه د وېرې او وحشت لرونکۍ دۍ چې د قرآن کریم آیتونو ته له تدبر کولو او پام کولو پرته له منځه نه ځي، نو څوک چې خاشع (عاجز) زړه غواړي او د سینه د خلاصولو په لټه کې وي باید په قرآن کریم کې تدبر وکړي. او په آیتونو یې غور وکړئ. علامه آجري (رحمه الله) وايي: «فالمومن العاقل اذا تلا القرآن استعرض القرآن، فکان کالمرآة یری بها ما حَسُن من فعله، و ما قبح فیه، فما حذره مولاه حذره، و ما خوّفه به من عقابه خافه، وما رغب فیه مولاه رغب فیه و رجاه فمن کانت هذه صفته، او ما قارب هذه الصفة فقد تلاه حق تلاوته و رعاه حق رعایته، ومن کان هذا وصفه نفع نفسه ونفع اهله وعاد علی والدیه و علی ولده کل خیر فی الدنیا و الآخرة»
ژباړه: هوښيار مؤمن چې قرآن خلاصوي او تلاوت کوي، قرآن د هغه لپاره د هېندارې په څېر دی چې د هغه په وسيله خپل ښه او بد کارونه پرتله کوي او له هغه څه څخه ځان ساتي چې الله يې منع کړی وي او له عذابه يې ويرېږي او د هغه څه په واسطه هڅول کیږي او امید لري چې هغه یې هڅولی دی؛ نو د هغه چا خصلت چې د تلاوت په وخت کې دا ډول وي او یا دې ته نږدې وي، نو د قرآن د تلاوت حق یې ادا او درناوی کړی وي، نو په پایله کې قرآن هغه لپاره شاهد، شفاعت کوونکی او د هغه لپاره ساتونکی دی، او دا ډول سړی د خپل ځان، کورنۍ، خپل مور او پلار او اولادونو ته ګټه رسولی وي، او د دوی لپاره به ډیر خیر وي.
او بيا وايي: قرآن د ده لپاره شفاء ده. پرته له شتمني شتمن ده؛ پرته له قوم ګران نه دی او له هغه شیانو سره اشنا دی چې نور ترې ویریږي او کله چې یو سورت د تلاوت لپاره خلاصوي نو انتظار باسي چې کله د ده له تلاوت څخه نصیحت ترلاسه شي، هدف یې دا نه دی چې کله یې تلاوت ختم شي، بلکې موخه يې دا ده چې کله د خپل ځان په اړه د الهي خطاب پوه شي چي چېرته منع کړ شوی دی، ځکه چې د قرآن تلاوت کول عبادت دی او عبادتونه په غفلت سره نه ترسره کیږي. خدای تعالی دي توفیق په برخه کړي.
هو: په غور سره د قرآن تلاوت کول د زړه د اصلاح او استقامت اصل دی؛ په دې اړه علامه ابن قیم رحمه الله فرمایي: د زړه لپاره په تدبر سره د تلاوت کولو پرته بل څه ګټور نه دي. ځکه چې قرآن د ټولو سیر کونکو د منازلو او دعارفانو او عاملانو حالاتو لره شامل دی؛ قرآن دی چې په زړه کې مینه، خوښي، ویره، امید، توبه، توکل، رضا په قضا، قناعت، شکر، صبر او داسې نور احوال چې د زړه د حیات د بشپړتیا لامل ګرځي په زړه کي ځای پرځای کوي او له ټولو ناوړو صفتونه چې زړه د فساد او تباهۍ سبب ګرځي، منع کوي.
همدارنګه فرمایي: که خلک پوهیدلئ چې د قرآن کریم تدبر څه اهمیت لري، نو خپل ټول کارونه به یې پای ته رسولي وای او په غور سره به یې تلاوت کړی وای، ځکه کله چې په غور سره تلاوت کوي، که له یو داسې آیت تېر شي چې د زړه د ارامولو لپاره یې ورته اړتیا وي، که سل ځله هم وي نو تکرار به یې کړي. نو په غور او تدبر سره د يو آيت تلاوت، د ټول قرآن له تدبر او فکر پرته ختمولو څخه غوره دي، ځکه چې د همدې یو آيت تلاوت په غور او تدبر سره د ايمان حاصلولو او د قرآن د خوږ خوند اخيستلو ته نږدې دی، نو د زړه اصلاح، په تدبر سره د قزان کریم په تلاوت کې دی.
نو یو له هغو شیانو څخه چې د تدبر اهمیت په ګوته کوي هغه ته د زړه اړتیا ده.
-
د هغو کسانو تر عنوان لاندې ننوتل چې الله تعالی د دوی د تدبر کولو ستاینه کړې ده. هغه څوک چې په قرآن کې تفکر وکړي، په مانا يې پوه شي، د احکامو اطاعت وکړي او له غلطو ځايونو څخه راوګرځي، خامخا به د هغو کسانو په ليکه کې شامل شي چې الله تعالی په قرآن کې د تدبر له امله یې ذکر او ستاينه کړې ده؛ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ ءَايٰتُهُۥ زَادَتْهُمْ إِيمٰنًا وَعَلٰى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ ([الانفال] 2)
رښتيني مؤمنان هغه دي چي زړونه يې د الله د ياد په اورېدلو لړزیږي. او كله چي د هغو په وړاندي د الله ايتونه لوستل کیږي، نو د هغو ايمان زیاتیږي او هغوى پر خپل رب اعتماد لري.
او په دې ډول ډېر آيتونه د هغو کسانو په اړه شته چې په قرآن کې تدبر کوي او د الله تعالی په حمد او ستاينه کې داخلېږي او همدا د تفکر د اهميت لامل کېږي.
-
د الله تعالی په مذمت او بدي کي نه راتلل، ځکه چې الله تعالی د خپل کتاب په بېلابېلو ځايونو کې هغه کس ملامت کړی دی چې په قرآن کې يې تدبر پرېښی دی او په آيتونو کې یې فکر نه کوي. هغه د منافقانو په اړه وايي: أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْءَانَ ۚ (النساء 82)