لیکوال: ابو عائشه
د جهمیې فرقه (دوولسمه برخه)
د جهمیه فرقې دلیلونه
د جهمیه ډله د خدای (سبحانه وتعالی) له صفاتو څخه د انکار لپاره په عقل استدلال کوي او وايي چې که د الله تعالی لپاره صفات ثابت کړو، نو هغه به د خپلو بندګانو سره ورته شي. له همدې امله دوی د اهل سنت علماء او ټول هغه کسان چې د الله تعالی لپاره نومونه او صفات ثابتوي، “مشبِّهه” بولي.
جهمیه ادعا کوي چې توحید یعنې د الله تعالی له صفاتو څخه نفي کول. دوی د الله تعالی نومونه او صفات انکاروي او هېڅ څه د هغه لپاره نه ثابتوي. د مثال په توګه، دوی د سمع (اورېدو)، بصر (لېدو)، علم او قدرت صفات له الله تعالی څخه نفې کوي او د سمیع، بصیر او علیم نومونه ردوي. دوی ادعا کوي چې که موږ د الله تعالی لپاره نومونه او صفات ثابت کړو، نو د خالق او مخلوق تر منځ ورته والی پیدا کېږي؛ ځکه چې مخلوق سمیع دی، نو که خالق هم سمیع شي، ورته والی به منځ ته راشي.
جهمیه د خپلو دلایلو لپاره د دې آیت شریف څخه استناد کوي: «لیس کمثله شيء»؛ یعنې: «د هغه په څېر هېڅ شی نشته.» له همدې امله دوی هغه کسان چې د الله تعالی لپاره صفات ثابتوي، “مشبِّهه” بولي. دا د جهمیه فرقې د پېژندلو یوه نښه ده. لکه څنګه چې ابن ابی العز حنفي ویلي دي: «د سلف صالحینو ډېرو مشرانو ویلي دي چې د جهمیه نښه دا ده چې دوی اهل سنت او جماعت مشبهه بولي. ځکه هغه کسان چې د الله (سبحانه وتعالی) له نومونو او صفاتو څخه انکار کوي، د هغه د ثابتوونکو لپاره د “مشبهه” نوم کاروي.»
ګټه
تعطیل په لغت کې د “عطل” له کلمې څخه اخیستل شوی او لاندې معناوې لري: “خالي والی، بېکاري، عاطل کېدل، باطل کېدل، له کار اچول او …” د دې کلمې یو مشتق په قرآن کریم کې ذکر شوی دی، چیرته چې فرمایي: «وبئر معطلة»؛ یعنې: «او هغه څاګانې چې بې کاره غورځول شوې دي.» د الله (سبحانه وتعالی) په اړه تعطیل د هغه د نومونو او صفاتو معطلول او پرېښودل دي او د هغه د سپېڅلي کمالاتو انکار کول دي.
د صفاتو په اړه د اهل سنت او جماعت نظر
په عموم کې د اهل سنت او جماعت د الله تعالی د صفاتو په اړه نظر دا دی چې دوی ټول صفات د الله تعالی لپاره ثابتوي او هغه د الله تعالی پر ظاهر باندې پلي کوي؛ ځکه چې پخپله الله (سبحانه وتعالی) یا رسول الله (صلی الله علیه وسلم) دا صفات او نومونه د الله لپاره بیان کړي دي. ډېر داسې آیتونه شته چې خدای (تعالی) پخپله ځان په صفاتو سره بیان کړی دی.
البته، باید دې ټکي ته پام وشي چې اهل سنت او جماعت د صفاتو تصدیق کوي، خو کیفیت یې نه بیانوي؛ ځکه چې د امت ټول صالحین او ستر امامان په دې متفق دي چې الله تعالی په حقیقت کې په دې صفاتو سره متصف دی، خو د هغوی کیفیت زموږ له پوهې پورته دی.
ابن عبدالبر رحمه الله وایي: «اهل سنت او جماعت په ټولو هغو صفاتو باندې اقرار کوي چې په قرآن او سنت کې ذکر شوي دي، او د هغه په ایمان او حقیقت باندې اتفاق لري، که څه هم دوی د هغه لپاره هیڅ کیفیت نه یادوي.»
ابن تیمیه رحمه الله په دې اړه وايي:
«د سلفو رضي الله عنهم مذهب دا دی چې ټول صفات د الله لپاره ثابتوي او د ظاهر له مخې یې مني، خو د هغو کیفیت نفي کوي. ځکه چې په صفاتو کې کلام د ذات په اړه د کلام فرع ده، او د ذات ثبوت د وجود ثبوت دی، نه د کیفیت ثبوت. همدارنګه د صفاتو ثبوت د همدې اصل یوه برخه ده. دا د سلفو باور او عقیده ده.»
په دې اړه د سلف صالحینو مذهب:
د سلف صالحینو مذهب د الله تعالی په ټولو نومونو او صفاتو باندې ایمان لرل دي، هغه صفات چې په قرآن او سنت کې ذکر شوي، پرته له دې چې په هغوی کې کموالی یا زیاتوالی راولي او پرته له دې چې د هغو تأویل وکړي، که هغه د ظاهري معنا خلاف وي. د سلف صالح، صحابه کرامو او تابعینو د زمانې امامانو ټولو هغه څه ته غاړه ایښې چې په قرآن او سنت کې د الله تعالی د ذات او صفاتو په اړه ذکر شوي دي. هغوی په دې اړه هېڅ اختلاف او نزاع نه دی کړی، بلکې د دوی موخه د الله تعالی د نومونو، صفاتو او اعمالو په اړه د قرآن او سنتو په متنونو باندې ولاړه وه. د دوی خبره له پیل څخه تر پایه یوه ده.
د سلفو په طریقه، راغلي آیتونه او احادیث د تأویل له لارې نه بدلوي، او هغه یې په خپل ځای پرېږدي.
د نومونو او صفاتو په توحید کې اصول:
په نومونو او صفاتو کې توحید دا دی چې بنده د الله تعالی لپاره نومونه او صفات ثابت کړي. باید باور ولري چې الله تعالی د هر څه اورېدونکی (سمیع)، لېدونکی (بصیر)، پوه (علیم)، او ځواکمن (قدیر) دی. همدارنګه، باید پوه شي چې د الله تعالی نومونه یوازې د پېژندلو لپاره نه دي، بلکې دا نومونه پر صفاتو دلالت کوي.
د مثال په توګه:
-
“رحمن” د رحمت پر وجود دلالت کوي.
-
“علیم” د علم پر وجود دلالت کوي.
-
“حکیم” د حکمت پر وجود دلالت کوي.
د اهل سنت او جماعت متفقه عقیده:
ټول اهل سنت او جماعت په دې باندې متفق دي چې الله تعالی په حقیقت کې بې له تأویل او کیفیت ټاکلو څخه د اورېدو (سمع) او لېدلو (بصر) صفات لري.
کله چې له امام احمد بن حنبل رحمه الله څخه وپوښتل شول: «ستاسو مطلب له دې خبرې څخه چې تاسو وویل: ‘الله تعالی اورېدونکی او لېدونکی دی’ څه دی؟»
هغه وویل: «زما مطلب هغه څه دي چې الله تعالی پخپله خوښه کړي دي او هغه ډول دی چې الله تعالی پخپله بیان کړی دی، زه په دې کې هېڅ څه نه اضافه کوم.»
د الله جل جلاله د نومونو او صفاتو په اړه د اهل سنت عقیده په لاندې ډول خلاصه کېږي:
-
دوی په هغه نومونو باور لري چې الله جل جلاله د ځان لپاره په قرآن کې ذکر کړي دي یا د رسول الله صلی الله علیه وسلم له خولې روایت شوي دي. دوی نه پرې څه زیاتوي او نه څه کموي.
-
دوی د الله تعالی هغه ټول صفات ثابتوي چې په قرآن او سنت کې ذکر شوي دي، پرته له دې چې هغوی تحریف، تعطیل، تکییف (کیفیت ټاکنه) یا تمثیل کړي.
-
دوی هغه ټول صفات چې الله جل جلاله د ځان څخه رد کړي دي یا د رسول الله صلی الله علیه وسلم له خولې ذکر شوي دي، د الله لپاره منتفي ګڼي، په دې عقیده چې الله تعالی د دې صفاتو پر ضد په خپلو کمالاتو متصف دی.