لیکوال: خدایرحم
د افغانستان د سیاحت جاذبو تحلیل (پنځمه برخه)
د رستم تخت
د سمنګان ولایت د رستم تخت د افغانستان له غوره او په زړه پورې تاریخي او کلتوري ځایونو څخه دی. دغه لرغونی جوړښت د سمنګان ولایت په مرکز، ایبک ښار کې موقعیت لري او تاریخ یې له ۲۵۰۰ څخه تر ۳۵۰۰ کلونو پورې رسېږي. ځینې یې د زردشت دورې او ځینې نور یې د بودا دورې پورې تړي؛ خو لرغونپوهان یې زیاتره د کوشانیانو واکمنۍ دورې پورې اړه لرونکی ګڼي.
د رستم تخت د خپل ځانګړي ډبرین ډیزاین او په زړه پورې معمارۍ له امله د غره په سر کې ځای لري او د شمال-کابل لویې لارې په اوږدو کې پروت دی. هر کال، په ځانګړې توګه د پسرلي په موسم کې، ګڼ شمېر کورني او بهرني سیلانیان د دې طبیعي او تاریخي ځای د لیدو لپاره ورځي. د رستم تخت نه یوازې له تاریخي او جغرافیايي اړخه ارزښت لري، بلکې د اسلام له مخکې او وروسته کلتوري ارزښت له امله هم د پام وړ پاتې شوی دی.
په ملي او دودیزو روایتونو کې راغلي چې دا تخت د رستم له خوا جوړ شوی و او زردشت د څه مودې لپاره پر هغه ژوند کاوه. د «کارلنتین کان» او «میجیریان» په ګډون ګڼ شمېر لرغونپوهانو د دې تاریخي ځای په اړه څېړنې ترسره کړې دي.
د ډبرو دا تخت شاوخوا ۸۵ متره احاطه لري، او شاوخوا یې سوري او توږل شوې کوټې شتون لري، چې د بودایي معمارۍ ځانګړي سبکونه څرګندوي. سره له دې چې دا ځای د تاریخي او فرهنګي ارزښت درلودونکی دی، تر اوسه په بشپړه توګه د پاملرنې او ګټې اخیستنې لاندې نه دی راغلی. هیله ده چې د کلتوري او ګرځندوی زیاتېدونکې پاملرنه او پانګونه به د دې بېساري میراث په معرفي او ساتنې کې مرسته وکړي او د هېواد کلتوري او اقتصادي حالت په ښه کولو کې اغېزمن رول ولوبوي.
د جوړونې پوښتنه
یوه مهمه پوښتنه چې ډېری وخت راپورته کېږي، دا ده: دا ځای د کومې ټیکنالوژۍ او وسیلې په مرسته جوړ شوی دی؟ لرغونپوهانو او بهرنیو سیلانیانو، چې د دري فارسي ادبياتو او هنر سرچینې یې مطالعه کړې دي، په دې اړه بېلابېل نظرونه وړاندې کړي دي.
یو امریکايي لرغونپوه چې “کارلنتین کان” نومېږي، په دې باور دی چې دا سیمه ښايي د هندوکش غرونو او شاوخوا سیمو کې د لومړنیو انسانانو یو استوګنځی و، او د رستم تخت د هغو پاتې شونو یوه برخه ده چې په سوري ډوله جوړښت او له ډبرو څخه جوړ شوی دی.
د انګرېزانو د یرغل پر مهال، ګڼ شمېر برتانوي سیلانیانو، د سوداګرۍ او لرغونپوهنې په پلمه، له دې ځایونو څخه لیدنه وکړه او د هغو انځورونه یې واخیستل. د بېلګې په توګه، «میجیریان» په ۱۸۸۸ زېږدي کال کې د افغانستان په اړه په خپلو یادښتونو کې د دې تاریخي ځای ښکلا او حیرانتیا ستایلې ده.
د بودایي معمارۍ اغېز
د ډېرو لرغونپوهانو په وینا، دا مهم ځای د بودایانو لخوا جوړ شوی و. د معمارۍ او ساختماني بڼه یې د بودایي دورې ځانګړتیاوې لري. بودایانو غوښتل خپل مهم او سپیڅلي آثار په داسې ځایونو کې وساتي چې د وخت له تېریو څخه خوندي پاتې شي.
د معمارۍ هغه ځانګړې بڼه چې په بامیانو او رستم تخت کې کارول شوې، د بودایي معمارۍ یوه بېلګه ده. بودایانو خپل مقدس ځایونه د “ستوپا” په بڼه جوړول. په سنسکرت کې “ستوپا” د غونډۍ معنی لري او د ګنبد په بڼه هم یادېږي. په حقیقت کې، دا د غونډۍ ډوله ودانۍ وه چې رستم تخت پرې جوړ شوی دی.
د رستم تخت ځانګړنې
د رستم تخت یوازې تخت نه دی؛ بلکې د هغه شاوخوا ګڼې کوټې، غارونه او تونلونه توږل شوي دي، چې ښيي د هغه وخت خلکو له ځمکې لاندې ښارونه جوړ کړي وو. په دې تخت کې یوه مجسمه هم شتون لري، چې لا هم څرګنده نه ده چې د زردشت، بودا یا بلې دورې پورې اړه لري. ځینې په دې باور دي چې د دې تخت جوړونه سل کاله وخت نیولی دی.
ادبي او فرهنګي یادښتونه
په دري فارسي ادب کې، په تېره بیا زموږ د خلکو په لیکنو او ویناوو کې، دغه تاریخي ځای تل د یو مهم او ښکلي تاریخي، ملي او فرهنګي ځای په توګه یاد شوی دی. د دې ځای په اړه تر ټولو مشهوره کیسه د شاه سمنګان د لور او د سهراب د مور، تهمینې، او د رستم پهلوان د اړیکو کیسه ده، چې زموږ په لیکني او ژبني ادب کې ځانګړی ځای لري. فردوسي هم په خپل شاهنامه کې د دې تخت، رستم او تهمینې په اړه کیسه کړې ده.
د کلتوري او اقتصادي اهمیت اړتیا
د رستم تخت، د خپلو ځانګړو جوړښتونو سره، د نړۍ له خورا مهمو او په زړه پورې سیاحتي ځایونو څخه ګڼل کېږي. له بده مرغه، د وخت حکومتونو د دې ځای فرهنګي او معمارۍ اړخونو ته کافي پاملرنه نه ده کړې. دغه تاریخي ځای د افغانستان د تاریخ په درک او د کورنیو او نړیوالو اړیکو په پراختیا کې مهم رول لوبولی شي.