د افغانستان فیلسوف؛ سید جمالالدین افغان رحمه الله اوولسمه برخه
سید جمالالدین افغان: تر خپل وخت لوړ مصلح
سید جمالالدین افغان هغه شخصیت و چې فکر او عمل یې سره یوځای کړل او خپل نوم یې د اسلامي ویښتیا په تاریخ کې تلپاتې کړ. هغه نه یوازې یو متفکر، بلکې یو مبارز او په اسلامي نړۍ کې د ازادي غوښتونکو او اصلاحي خوځښتونو الهام بښونکی و. سیاسي او ټولنیزې اوضاع ته د هغه ځیر کتنې، د شرق او غرب له تمدن څخه یې ژور درک او د استعمار او استبداد په نقد کې بې سارې زړورتیا یې له هغه تلپاتې څېره جوړه کړه.
افغان باوري و چې د مسلمانانو وروسته پاتېوالی په تقدیر کې لیکل شوی برخلیک نه، بلکې د فکري جمود، له پوهې د غفلت او د استعمار د سلطې پایله ده. هغه مسلمانان پوهاوي، یووالي او د اسلام اصیل روح ته ورستنېدو ته وربلل او په دې تګلوري کې یې هم د شرق له حکمت څخه ګټه اخیسته او هم یې د غرب له پوهې. د هغه څو اړخیز شخصیت له علمي او فکري نبوغ نیولې تر وطن دوستۍ او له استبداد سره تر مبارزې پورې د دې لامل شول چې نوم یې د فکري او انقلابي رهبرانو ترمنځ وځلېږي.
په ادامه کې د سید جمال الدین افغان د ژوند ځینې برخې، تفکر و اغېزې ارزوو، چې په اسلامي نړۍ کې د فکر د ژورتیا او د نفوذ د پراختیا ښودونکی دی.
۱. د سید جمالالدین افغان جرأت او حریت
د سید جمال الدین افغان د لیدلوري ښېګڼه او غورهوالی له هغه اړخه ډېر د پام وړ دی، چې د هغه د تفکر د ژورتیا او د علم د پراخوالي ښودونکی دی. هغه په زړورتیا او روشنفکرۍ سره، د استعمار پر نقد سربېره، په تېره له هرې خوا چې ظلم او ستم راته، له استعمارګر غرب څخه نیولې د علم او تمدن تر څراغ لرونکي غرب پورې په توپیر قایلېده. دا لیدرلوری په حریت پر ټینګار سربېره په ټولنیزو او سیاسي افکارو کې د ژور بدلون بیانوونکی و.
۲. له نړیوالو خوځښتونو خبرتیا او د استعمار نقد
سید جمالالدین افغان له سم درک سره چې د نړیوالو خوځښتونو او د هغو د بدلونونو په اړه یې درلود، په تېره یې د غربیانو د پرمختګ طریقې ته پام وکړ او درک کړې یې وه چې غرب د استعمارګر په توګه باید د اسلامي نړۍ له خوا وننګول شي. هغه په زړورتیا او دقت سره د استعمارګر غرب او د علم او تمدن د څراغ لرونکي غرب ترمنځ په توپیر قایل و.
۳. له فکري جمود سره مبارزه او بدلون ته اړتیا
سید جمال الدین افغان باوري و چې که اسلامي نړۍ د غرب د استعمار پر وړاندې مقاومت کول غواړي، لومړی باید له فکري جمود او تحجر څخه خلاصون ومومي. هغه د واقعیتونو د منلو په لازموالي ټینګار کاوه او په دې باور و چې د ټولنې بدلون او تکامل د غربي علومو پوهاوي او مطالعې ته اړتیا لري. د هغه په آند د غرب علم او ټکنالوژي کولی شي چې له استعمار سره په مقابله کې له اسلامي نړۍ سره مرسته وکړي، په دې شرط چې له غربي علمي طریقو او سمو اصولو ګټه واخیستل شي.
۴. د غربي علم د زده کولو په لازموالي ټینګار
سید جمالالدین افغان د غرب د علم او ټکنالوژۍ په زده کولو ډېر ټینګار درلود. د هغه په باور د دې لپاره چې مسلمانان وتوانېږي د غرب د استعمار له سلطې څخه خلاصون ومومي، باید له غربي علمي طریقو ګټه واخلي او علمي او ټکنالوژیکي اصول یې زده کړي. هغه باوري و چې که له غربي علم څخه سمه او له اسلامي لیدلوري سره برابره ګټه واخیستل شي، د اسلامي ټولنو له پرمختګ او خپلواکۍ سره مرسته کولی شي.