فډراليزم؛ له پېژندنې څخه تر پلي کېدو پورې (پنځمه برخه) په اسیا لویه وچه کې د فډرالیزم خپرېدل

لیکوال: زید

فډراليزم؛ له پېژندنې څخه تر پلي کېدو پورې (پنځمه برخه)

په اسیا لویه وچه کې د فډرالیزم خپرېدل
د شلمې پېړۍ په وروستۍ نیمایي کې، په اسیا کې نیمه فډرالي سازمانونه رامنځته شول، او د دې لویې وچې ځینو هېوادونو په تدریجي ډول دا نظام غوره کړ. د بېلګې په توګه، لاندې مواردو ته اشاره کولی شو:
• ۱۹۴۵ زېږدیز کال – هند او چین له دې نظام سره یوځای شول.
• ۱۹۴۸ کال – میانمار.
• ۱۹۴۹ کال – اندونیزیا.
• ۱۹۵۶ کال – پاکستان.
• ۱۹۶۳ کال – سومالیا.
• ۱۹۷۱ کال – متحده عربي امارات.
همدارنګه، ځینو نورو هېوادونو تر یوه حده دې سیسټم ته مخه کړه.
د فډرالیزم د ځینو مهمو اصطلاحاتو تعریف
د فډراليزم له تاریخي شالید او مخینې سره له بلدتیا وروسته، اړینه ده چې بحث پرانیزو او د هغې د اصطلاحاتو له لارې څېړنه وکړو.
ډاکټر مها بستامي وايي:
“د فډراليزم د اصطلاحاتو د تعریف په اړه بې‌شمېره علمي بحثونه او شننې ترسره شوې دي. موږ دا ټول بحثونه داسې لنډولی شو: د فډراليزم په بحث کې درې ډوله اصطلاحات شتون لري:
۱. لومړۍ اصطلاح: فډرالي سیاسي سازمانونه؛۲. دوهمه اصطلاح: فډرالي اتحادیې؛۳. درېیمه اصطلاح: فډراليزم.
دا درې اصطلاحات معیاري دي او د حکومت ټول هغه سیسټمونه پکې شامل دي چې مختلفې کچې لري.
په عمومي توګه، فډراليزم داسې تعریفېږي:
“هو ترسیخ الوحدة و المرکزیة والمحافظة علیهما فی آن واحد.”
یعنې: (د خلکو او دولت ترمنځ د یووالي او پیوستون شتون، د یو ګوند یا ډلې لپاره په یوه ځانګړي ټکي تمرکز نه کول، او په ورته وخت کې د دواړو مواردو ساتنه.)
د ځینو عربي سیاستوالو له نظره د فډرالیزم نور نومونه
ډاکټر دانیال العازار د فډراليزم لپاره نور نومونه هم یاد کړي دي، چې یا ورته مفهوم لري یا د فډراليزم بڼې او ډولونه ګڼل کېږي. د هغوی لنډیز په لاندې ډول دی:
۱. اتحادیې: هغه ډلې چې یوځای کار کوي، کورنی سیاست پر مخ وړي او وده ورکوي.۲. غیر متمرکزې دستوري اتحادیې: هغه اتحادیې چې مرکزیت نه لري او د هېواد په هر ګوټ کې شتون لري؛ خو د ټولو نظم، دستور او قانون یو شان وي.۳. فډرالي سازمانونه: په نړۍ کې مختلف فډرالي سازمانونه، چې ځینې ګډې چارې او مسایل لري.۴. له استازیتوب پرته فډراليزم: یو فډرالي سیسټم چې استازیتوب نه لري او له عملي تطبیق څخه خالي وي.۵. ګډ دولت: هغه دولت او حکومت چې په ځینو قوانینو کې له یو بل سره ورته والی او مشارکت لري.۶. ګډه رهبري: د څو فعالو ګوندونو یا ډلو لخوا د هېواد ګډه رهبري او چارسمبالي.۷. غیر رسمي تړون: په یوه هېواد کې د ګوندونو ترمنځ غیر رسمي تړون او یووالی.۸. قومي تړون: د مختلفو قومي ډلو ترمنځ تړون او پیوستون، چې د دوی په لاس جوړ شوي قانون تابع وي.۹. ګډ کاري واکونه: ګډ کاري ځواکونه، چې په یوه هېواد کې ټول سیاسي ګوندونه پکې شامل وي، او هر یو ته یې په خپله سیمه کې یو ډول واک ورکړل شوی وي.
دوام لري…