لیکوال: م. فراهي توجګي
اسلام او ډیموکراسي (اووه څلوېښتمه برخه)
شورا د آیتونو په رڼا کې
د فقهاوو یوه ډله په دې باور ده چې مشوره پر حاکم واجب ده، او په دې اړه قرآني آیتونه او نبوي حدیثونه پر وجوب دلالت کوي. د پخوانیو علماوو په منځ کې د دې نظر تر ټولو مشهور پلویان ابوبکر الجصاص حنفي، ابن عطیه، ابوبکر بن عربي مالکي، او ابن تیمیه حنبلي رحمهم الله دي. مفسرینو دا نظریه له حسن البصري، ابن مزاحم او سفیان بن عینیه رحمهم الله څخه هم روایت کړې ده.
ابن عیینه (خدای دې پر دوی رحم وکړي) ویلي، ډېرو معاصرو لیکوالانو ټینګار کړی چې نږدې ده په دې موضوع اجماع وشي. هغوی په لاندې دلایلو استناد کړی دی: لکه څنګه چې خدای تعالی فرمايي: «وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ»
(او [په دې کار کې] له دوی سره مشوره وکړه.)
امام شوکاني رحمه الله وايي: «داسې ویل شوي چې په دې آیت کې د امر صیغه د استحباب لپاره ده او د دوی د انس، ښه نیت او د زړونو ډاډ لپاره ویل شوې ده. په مشورې امر کول د تعظیم یوه بڼه ده، او واجب ګڼل کېږي. په وجوب باندې د دې آیت استدلال یوازې هغه وخت جواز لري چې موږ دا ومنو چې دا د الله تعالی او رسول الله صلی الله علیه وسلم پورې ځانګړی نه دی، یا دا چې د هغه په ځانګړي خطاب کې امت او مشران هم شامل دي.»
ابن تیمیه رحمه الله وايي: «د مسلمانانو د چارو سرپرست یا واکمن له مشورې څخه بې نیازه نه دی؛ ځکه چې خدای جل جلاله خپل پیغمبر صلی الله علیه وسلم ته په دې کار امر کړی دی.» او د دې ادعا لپاره یې په پورته ذکر شوي آیت استناد کړی.
قرطبي رحمه الله د ابن عطیه له قوله وايي چې د مشورې پرېښودل د امام او د دولت د مشر د ګوښه کېدو لامل کېږي. ابن عطیه رحمه الله وايي: «شورا د شریعت (د احکامو عزیمت) له بنسټونو څخه ده؛ هر هغه واکمن چې له عالمانو او پوهانو سره مشوره نه کوي، باید پرته له کوم اعتراض څخه له دندې ګوښه شي.
چېرته چې خدای پاک پر معصوم پیغمبر صلی الله علیه وسلم او هغه چا چې وحی یې تصديق کړې، مشوره واجب کړې وي، نو په اولی طریقې سره پر نورو هم واجب ده. خدای تعالی د خپلو مؤمنو بندګانو په ستاینه کې فرمايي:
«وَالَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ»
(او هغه کسان چې د خپل رب بلنه مني، لمونځ کوي، او د دوی چارې په خپلمنځي مشورې سره کېږي، او له هغه څه څخه چې موږ ورته روزي ورکړې ده، مصرف کوي.)
خدای پاک د دوی د غوره ځانګړتیاوو په پار د دوی ستاینه کړې ده، کوم چې د خدای تعالی د حکمونو اطاعت دی. بیا یې مشوره د لمانځه د ادا کولو او زکات ورکولو سره یوځای یاده کړې ده، کوم چې د اسلام دوه مهمې او اساسي ستنې دي. دا اقتران یا یوځای یادول د اسلام د ستنې په توګه د مشورې د مقام د ډېر اهمیت ثبوت دی.
دغه راز، دوی د مشورې د وجوب لپاره د رسول الله صلی الله علیه وسلم عمل هم د اساس په توګه یاد کړی دی. لکه څنګه چې حضرت ابو هریره رضی الله عنه فرمايي:
«ما له رسول الله صلی الله علیه وسلم څخه زیات، څوک نه دي لیدلي چې له خپلو ملګرو سره دې مشوره او نظرونه تبادله کړي وي.»
رسول الله صلی الله علیه وسلم د بدر په جګړه کې له خپلو ملګرو سره مشوره وکړه او ویې ویل: «ای خلکو، خپل نظرونه ما ته وړاندې کړئ.» څرنګه چې د احد په جګړه کې هم، هغه له خپلو یارانو سره له مدینې څخه په وتلو یا هلته پاتې کېدو په اړه مشوره وکړه. ځینو د وتلو وړاندیز وکړ، او هغه هم د دوی په وړاندیز سره له ښاره د احد په لور روان شو.
د حدیبیې د سولې مشوره
بخاري، د حدیبیې د سولې په اړه د حضرت محمد صلی الله علیه وسلم له خپلو اصحابو او یارانو سره د مشورې یادونه کوي. کله چې هغه له خزاعه قبیلې څخه یو کس د خبرونو راټولو لپاره واستاوه، ترڅو د قریشو حال ورته راوړي… مخبر له هغوی څخه راستون شو او ویې ویل چې قریشو ستاسو پر وړاندې لښکر راټول کړی دی. هغوی له ټولو قبیلو څخه ډلې راټولې کړي دي او غواړي له تاسو سره جګړه وکړي او مکې ته ستاسو د ننوتلو مخه ونیسي.
رسول الله صلی الله علیه وسلم وفرمایل: «ای خلکو، ستاسو نظر څه دی؟ آیا تاسو رایه ورکوئ چې د دوی پر ښځو او ماشومانو برید وکړو ځکه چې دوی موږ د بیت الله له زیارت څخه منع کوي؟»
حضرت ابوبکر رضی الله عنه وویل: «ای د الله رسوله! ته د بیت الله د زیارت په نیت له مدینې وتلی یې. موږ د چا د وژلو یا له چا سره د جګړې اراده نه لرو؛ موږ به د هغوی په لور حرکت وکړو، او که څوک مو مخه ونیسي، موږ به ورسره په جګړه کې ښکیل شو.»
رسول الله صلی الله علیه وسلم وفرمایل: «د خدای تعالی د نوم په برکت حرکت وکړئ.»
شورا د احادیثو په رڼا کې
-
حضرت ابو هریره رضی الله عنه وایي:
«ما له رسول الله صلی الله علیه وسلم څخه زیات، څوک نه دي لیدلي چې له خپلو ملګرو سره دې ډېر مشوره کوونکی وي.»
(رواه البخاري)
-
حضرت علي رضی الله عنه روایت کوي چې رسول الله صلی الله علیه وسلم وفرمایل:
«که ما د مسلمانانو له مشورې پرته یو څوک امیر ټاکلی وای، نو د عبد د مور زوی (عبدالله بن مسعود) به مې ټاکلی وای.»
(رواه الترمذي)
-
حضرت ابو غنم الاشعري رضی الله عنه وایي:
«رسول الله صلی الله علیه وسلم ابوبکر او عمر رضی الله عنهما ته وفرمایل: که ستاسو دواړو مشوره په یوه مسله کې موافقه وي، زه به ستاسو مخالفت ونه کړم.»
(رواه احمد)
-
حضرت ابو هریره رضی الله عنه روایت کوي چې رسول الله صلی الله علیه وسلم وفرمایل:
«که ستاسو مشران ستاسو په منځ کې غوره خلک وي، ستاسو شتمن سخي او مېړني وي، او ستاسو چارې د مشورې پر بنسټ ترسره کېدې، نو د ځمکې مخ به ستاسو لپاره د هغې له منځ څخه غوره وي. او که ستاسو مشران ستاسو تر ټولو بد خلک وي، ستاسو شتمن خلک بخیل وي، او ستاسو چارې ستاسو ښځو ته سپارل شوې وي، نو د ځمکې منځ به ستاسو لپاره د هغې له مخ څخه غوره وي.»
(رواه الترمذي)