لیکوال: شکران احمدي
د شریعت د مقاصدو علم ته یوه کتنه (نولسمه برخه)
ب: نص
مسالک العلة، یا د شریعت د امر او نهیې د لاملونو موندلو دوهمه لاره، نص دی. په مسالک العلة کې له نص څخه موخه هغه متن دی چې په څرګنده توګه د لامل په اړه دلالت کوي، که دا قطعي وي یا ظني. په دې معنا، نص له هغه ځانګړي نص څخه ډېر عمومي دی چې په یوازې الفاظو دلالت ولري.
د څرګند نص الفاظ د علت په اړه ډېر دي، چې تر ټولو مهم یې دا دي:
-
د حکمت لفظ:
د حکمت په لفظ څرګندونه او تصریح: لکه څنګه چې الله جل جلاله فرمایي:
«حکمة بالغة فما تغن النذر»؛
ژباړه: «دا آیتونه د الله جل جلاله بشپړ حکمت دی؛ مګر وېرول د لانجمنو خلکو لپاره هیڅ ګټه نه لري.»
علامه زرکشي وايي:
«اصولیانو د ‘حکمت’ لفظ د تعلیل په الفاظو کې نه دی ذکر کړی؛ مګر ابن القیم رحمه الله په ‘شفاء العلیل’ کې د حکمت لفظ د تعلیل په الفاظو کې راوړی دی.»
-
د «من اجل» او «لاجل» لفظونه:
دغه کلمې د تعلیل په صراحت سره دلالت کوي. دواړه کلمې په قرآن کریم او نبوي احادیثو کې ذکر شوي دي.
لکه څنګه چې الله جل جلاله فرمایي:
«من اجل ذالک کتبنا علی بنی اسرائیل انه من قتل نفسا بغیر نفس او فساد فی الارض فکانما قتل الناس جمیعا»؛
ژباړه: «په همدې وجه مونږ په بني اسرائيلو باندې حکم وکړ چې هر څوک په ځمکه کې پرته له قتل او فساد یو انسان ووژني، داسې ده لکه ټول انسانان یې چې وژلي وي.»
رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمایلي دي:
«انما جعل الاستئذان من اجل البصر»؛
ژباړه: «د اجازې غوښتنه د سترګو د نظر لپاره مشروع شوې ده.»
په پورته آیت او حدیث کې نص د حکم په علت کې دی او د حکم د تشریع علت څرګندوي.
-
د «کی» لفظ:
دا لفظ یا کلمه د حکم په علت کې صراحت لري. لکه څنګه چې الله جل جلاله فرمایي:
«ما افاء الله علی رسوله من اهل القری فلله و للرسول و لذی القربی والیتامی والمساکین وابن السبیل کی لا یکون دولة بین الاغنیاء منکم…»؛
ژباړه: «هغه څه چې الله جل جلاله خپل رسول ته د دې مېشتو خلکو څخه راستانه کړي، د الله، رسول، خپلوانو، یتیمانو، بېوزلو، او په لاره پاتې خلکو لپاره دي، ترڅو چې [دا ډېر مالونه] ستاسو د شتمنو خلکو ترمنځ لاس په لاس نشي.»
په دې آیت کې د «کی» لفظ د حکم په علت کې څرګند نص دی. امام الحرمین، غزالي، آمدي، ابن القیم، او زرکشي دغه لفظ د تعلیل په صریح الفاظو کې یاد کړی دی.
-
د «اذا» لفظ:
دغه لفظ د امر او نهیې د لاملونو په بیانولو کې د نص له الفاظو څخه ګڼل کېږي.
لکه څنګه چې ابی ابن کعب رضي الله عنه رسول الله صلی الله علیه وسلم ته وویل:
«اجعل لک صلاتی کلها، قال: اذا تکفی همک و یغفر ذنبک»؛
ژباړه: *«زه تاته ټولې دعاګانې ځانګړې کوم.» رسول الله صلی الله علیه وسلم وفرمایل: «په دې حالت کې به الله ستا د دنیا او آخرت مصیبتونه لرې کړي او ستا ګناهونه به وبخښي.»
-
د «ان» او «إنَّ» لفظونه:
د امر او نهیې په لاملونو کې د نص او صریح الفاظو په توګه ګڼل کېږي.
لکه څنګه چې رسول الله صلی الله علیه وسلم هغه کس ته چې د استنجاء لپاره یې خوشایي راوړې وه، وویل:
«انها رکس»؛
ژباړه: «خوشایي ناپاک دي او د استنجاء لپاره نه کارول کېږي.»
همدارنګه رسول الله صلی الله علیه وسلم د پیشو د پاتې شونو اوبو په اړه وفرمایل:
«انها لیست بنجس، انها من الطوافین علیکم والطوافات»؛
ژباړه: «د پیشو پاتې شونې اوبه ناپاکې نه دي؛ ځکه هغوی ستاسو په کورونو کې ګرځي راګرځي.»
د باء لفظ
امام رازي رحمه الله درې توري (لام، ان، او با) د هغو تورو په جمله کې راوستي چې په علت یې دلالت څرګند وي، خو پرېکنده نه وي. دغه راز آمدي ویلي دي:
«د (با) توری د څرګند تعلیل له ډولونو څخه دی؛ مګر دا چې په نه تعلیل یې دلیل شتون ولري. په دې حالت کې، په مطلوبه معنا کې جواز لري.»
د بېلګې په توګه، الله تعالی فرمایلي دي:
«ذالک بانهم شاقوا الله و رسوله»؛
ژباړه: «دا د دې لپاره و چې هغوی د الله جل جلاله او د هغه د رسول صلی الله علیه وسلم سره دښمني وکړه.»
بل مثال: الله جل جلاله فرمایلي دي:
«فبظلم من الذین هادوا حرمنا علیهم طیبات احلت لهم و بصدهم عن سبیل الله کثیرا»؛
ژباړه: «د هغه ظلم له امله چې د یهودانو لخوا ترسره شو او (هم) د الله جل جلاله په لاره کې د هغوی د لوی خنډ له امله، موږ ځینې پاک څیزونه چې د هغوی لپاره حلال وو، حرام کړل.»
په دغو آیتونو کې د اصولو د علم علماوو د “با” توری ځینې د حکم په علت باندې قطعي دلالت کوونکی بولي او ځینې یې ظني دلالت کوونکی ګڼي. د شریعت مقاصد هم له همدې شرعي علتونو او د شریعت له اوامرو او منعونو څخه ترلاسه کېږي.
د لام لفظ
د (لام) توری په دوه ډوله دی: ښکاره (ظاهر) او پټ (مقدر).
-
ظاهر لام:
دا هغه دی چې شتون یې په کلمه کې ښکاره وي او د (لا) په توري تلفظ کېږي؛ لکه څنګه چې الله جل جلاله فرمایي:
«وکذالک جعلناکم امة وسطا لتکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیدا»؛
ژباړه: «همدارنګه موږ تاسو منځلاری امت ګرځولی (د افراط او تفریط ترمنځ اعتدال ته) ترڅو چې تاسو پر خلکو شاهدان اوسئ او رسول الله صلی الله علیه وسلم پر تاسو شاهد وي.»
په دې آیت کې د «لتکونوا» په کلمه کې د (لام) توری ښکاره دی او تلفظ کېږي.
-
مقدر لام:
دا هغه دی چې په ظاهره د (لام) په توري تلفظ نه کېږي، مګر د تقدیر له مخې شتون لري؛ لکه د قرآن کریم دا آیت:
«عتل بعد ذالک زنیم، ان کان ذا مال و بنین»؛
ژباړه: «سربېره پر دې، هغه کرکجن، وحشي او بدنام دی! داسې نه وي چې د هغوی د مالونو او اولادونو د زیاتوالي له امله د هغوی پیروي وکړئ.»