لیکوال: شکران
لیکوال: شکران احمدي
د “شریعت مقاصدو” علم ته یوه کتنه (یوولسمه برخه)
ب: د تعلیل منکران
اشاعره او ظاهریه د خدای تعالی جل جلاله احکام او عملونه په هیڅ علت او حکمت پورې تړلي نه ګڼي. دوی باور لري چې خدای تعالی جل جلاله مخلوقات پیدا کړي او پرته له کوم علت او سبب یې د احکامو او اوامرو په اجراء او پلي کولو مکلف کړي دي. د اشاعرې او اهل ظواهرو نظریات ډېر غور او تفصیل ته اړتیا لري. دا باید روښانه شي چې آیا دا نظر د مقاصدو په اثبات کومه اغېزه لرلی شي او که نه؟ له عملي اړخه د دې موضوع اهمیت څه دی؟
علامه ابن تیمیه رحمه الله د تعلیل منکران په دوه برخو وېشلي دي:
۱. اشاعره او د هغوی پلویان
دوی وایي چې د خدای جل جلاله افعال کوم علت ته اړتیا نه لري؛ مګر احکام په علت پورې تړاو لري. یعنې، هغوی په کلام او توحید کې تعلیل ردوي، خو د فقې اصولو کې وایي چې فرایض او احکام د ځانګړو علتونو لپاره فرض شوي دي.
د دې پر بنسټ، اشاعره حلال حلال ګڼي او حرام حرام، پرته له دې چې دې لپاره کومه ځانګړې وجه یا علت په ګوته کړي. د خواجه نصیرالدین طوسي د کتاب “تجرید الاعتقاد“ یو له شارحانو، قوشچي (چې په شیخ علي مشهور دی)، د اشاعرې د عقیدې په اړه ویلي:
“د خدای جل جلاله افعال په اهدافو او اغراضو نه تعلیل کېږي، ځکه چې د افعالو معلل ګڼل، په الله جل جلاله کې نیمګړتیا ښيي، او داسې ښکاروي چې خدای پاک د کمال د ترلاسه کولو لپاره کوم غرض لري.”
په دې ځای کې اشاعره وضاحت کوي چې د خدای جل جلاله افعال په انساني مصالح پورې تړلي دي، نه په الله جل جلاله پورې.
۲. ظاهریه او ابن حزم
علي بن حزم اندلسي، چې له ظاهریه څخه وو او د قیاس او د احکامو د تعلیل منکر و، د آدم علیه السلام له جنت څخه د وتلو په اړه د اعراف سورې (۱۹-۲۳) آیتونو ته اشاره کړې ده. هغه همدارنګه د دې سورې د (۱۲) آیت په نقلولو سره وایي:
“انا خیر منه خلقتنی من نار و خلقته من طین“
ابن حزم داسې نظر لري:
“د آدم علیه السلام تېروتنه له دوه اړخونو څخه وه:
۱. د الهي نهی پر وجوب باندې یې حمل ونه کړ.
۲. د ابلیس خبرې یې د تعلیل او فلسفې په اړه ومنلې.”
د ابن حزم په وینا، د خدای د افعالو او اوامرو د تعلیل موضوع یوه ګناه ده. لومړنۍ ګناه چې په نړۍ کې ترسره شوه، د قیاس مسله وه، او بنسټګر یې ابلیس و. هغه قیاس وکړ او ویې ویل: “زه له آدم علیه السلام څخه غوره یم؛ ځکه چې زه له اوره پیدا شوی یم او آدم له خاورو څخه.”
بیا زیاتوي:“له همدې امله دا خبره سمه ده چې وویل شي: قیاس او د احکامو تعلیل، د شیطان دین دی چې د الله تعالی جل جلاله د دین خلاف دی. موږ د خدای په دین کې له قیاس او په احکامو کې د تعلیل له اثبات څخه بیزاري غوره کوو.”
په بل ځای کې ابن حزم د تعلیل د معتقدینو د دلیل له نقلولو وروسته، چې په وینا یې وايي:
“هیڅ هوښیار او عقلمن سړی پرته له کوم هدف او سمې موخې څخه کار نه ترسره کوي، د سفیه او کم عقل برخلاف چې کار یې پرته له علت او موخې څخه وي.”
د دوی په ځواب کې وایي:
“دوی خدای له ځان سره پرتله کړی او ویلي یې دي: هر څه چې خدای کوي، د خپلو بندګانو د ګټو لپاره یې کوي. په دې پرتله دوی د الهي احکامو تعلیل کولو ته تللي دي. دا مقايسه، چې يوه فاسده او باطله مسئله ده، د دوی د مذهب اصلي دليل ګرځېدلې ده. دوی خپله فتوا په دې سره توجیه کړې ده چې د ځمکې پر مخ ټول کفر په همدې مسئله کې ریښه لري.”
په زړه پورې خبره دا ده چې ابن حزم په دې افراط بسنه نه ده کړې. بلکې د خپل کتاب په بل ځای کې یې د نه تعلیل نظر او قول ټولو صحابه کرامو، تابعینو او حتی تبع تابعینو ته منسوب کړی دی. هغه د خدای جل جلاله د احکامو د تعلیل قول دروغ او بې بنسټه ګڼلی او دا نظر یې هغو کسانو ته منسوب کړی چې د قیاس په حجیت باور لري.
شیخ ابن تیمیه رحمه الله:
شیخ ابن تیمیه رحمه الله دا موضوع په لاندې ډول تحلیل کړې ده:
“هغه کسان چې وایي د الله سبحانه وتعالی اعمال او احکام له علت سره تړاو نه لري، په تناقض کې واقع شوي دي. په فقه کې په یوه اصل استدلال کوي او د فقهې په اصولو او دیني اصولو (توحید) کې په نورو اصولو استدلال کوي. په فقه کې، اسباب او حکمونه او د فقهې اصولو کې شرعي علل په نظر کې نیسي، خو د دین په اصولو کې په عموم کې له حکمت او علت څخه ډډه کوي او د “قدریه” د نظريې د باطلولو لپاره استدلال کوي.”
امام رازي رحمه الله:
امام رازي او عمادي د تعلیل په مسئله کې شک ښودلی دی. امام رازي په خپل تفسیر کې وايي:
“خدای تعالی هیڅ کار د کوم هدف او مقصد لپاره نه کوي؛ ځکه چې که د عمل ترسره کول په هدف پورې وتړل شي، هدف د عمل بشپړوونکی ګڼل کېږي، او دا د شریعت د احکامو خلاف کار دی.”
په بل ځای کې وايي:
“د الله تعالی هر حکم د خپلو بندګانو د ګټې لپاره تشریع شوی دی.”
عمادي:
عمادي ویلي دي:
“الله تعالی خپل مخلوق د کوم مقصد او حکمت لپاره نه دی پیدا کړی چې استناد یې پر هغو وي او یا خپل پیدایښت پر هغو ودروي.”
خو په بل ځای کې ادعا کوي:
“د فقهې د امامانو اجماع په دې دلالت کوي چې د خدای حکمونه له حکمت او مقصد څخه تش او بې برخې نه دي او د بندګانو د ګټې لپاره یې مشروع کړي دي.”
ادامه لري…
By محمد فاتح