په اسلام کې ډیپلوماسي (نهمه او وروستۍ برخه) 

لیکوال: سید مصلح الدین

په اسلام کې ډیپلوماسي (نهمه او وروستۍ برخه) 

په ۴۴۷ هـ ق (۱۰۵۴ م) کال کې د «المستنصر بالله» د خلافت پر مهال او په یوه سخت دوران کې د قاهرې دربار د قاضي ابو عبدالله قضاعي په نوم یو سفیر قسطنطنیه ته واستاوه ترڅو د دواړو دولتونو ترمنځ د دوستۍ تړون عملي کړي. خو د قسطنطنیې دربار د سلجوقي حکومت په نوم د نوي اسلامي ځواک راڅرګندېدو ته د وېرې او اندېښنې په سترګه کتل او له هغوی سره یې د سولې او جوړجاړي په لور بېړه وکړه. په ځانګړې توګه وروسته له هغه چې د فاطمیانو په حکومت کې د ضعف او سستۍ نښې څرګندې شوې. په پایله کې، د بیزانس حکومت خپله پاملرنه د سلجوقي حکومت او عباسي خلافت ته واړوله. د مصر سفیر په خپل ماموریت کې بریالی نه شو او د مصر او بیزانس اړیکې خړې پړې شوې.

د ختیځ او لویدیځ ترمنځ اړیکو په دې دوره کې د خپل تاریخ ترټولو لوی بدلون تجربه کړ؛ ځکه چې د صلیبي جګړو اور د یوولسمې پیړۍ په پای کې بل شو او د صلیبیانو سیلاب د ختیځ په لور روان شو. مصر او شام، چې په هغه وخت کې د مصر یو ایالت ګڼل کېدل، د دغو بریدونو ډګر و.

د فرنګ صلیبي حکومت هم هڅه کوله چې د مصر حکومت په دې دلیل ړنګ کړي چې د اسلام او ختیځ ساتونکی دې. د مصر په نسکوریدو سره د سپیڅلو ځمکو او ټولو ختیځو ځمکو دروازې صلیبیانو ته خلاصېدلې. د کار په پیل کې، صلیبیان وتوانیدل چې د خپلو اهدافو یوه برخه ترلاسه کړي.

ډېر ژر فلسطین د صلیبیانو لاس ته ولوېد او په بیت المقدس کې د لاتین سلطنت تاسیس شو. دې پرمختګونو د ختیځ او لویدیځ ترمنځ اړیکې خورا ترینګلې کړې. خو مصر د فاطمیانو د حکومت په پای کې له کمزورتیا او انزوا وروسته د خپل زړور سلطان صلاح الدین ایوبی په وخت کې خپل ځواک او برم بیرته ترلاسه کړ. لاتینې حکومت د مصر د زورورو ګوزارونو په وړاندې په چټکۍ سره سقوط وکړ او په مصر کې د نورو صلیبیانو حملې په ټپه ودریدې او هغوی وځپل شول. په دې توګه دغه دردناکه جګړه چې نږدې دوه پېړۍ روانه وه پای ته ورسېده او د ختیځ او لویدیځ تر منځ اړیکې او علایق څو پېړۍ بې ثباته پاتې شوې.

له صلیبي جګړو وروسته مصر د اسلامي ډیپلوماسۍ مرکز او د ختیځ او لویدیځ د ګټو او اړیکو مرکز شو او د نړیوال سیاست په ډګر کې لوړ مقام ته ورسید. د مدیترانې سمندر په ختیځو اوبو باندې د مصر واکمني او د ختیځ او هند ښارونو ته د ځمکې د سوداګرۍ لارې د اروپا هیوادونه دې ته اړ کړل چې له مصر سره د دوستۍ تړون لاسلیک کړي.

مصر د قسطنطنیې له دربار سره د پخوانیو اړیکو سربېره، د ډېرو عیسوي حکومتونو او دربارونو سره هم قوي اړیکې ټینګې کړې. د ایټالیا جمهوریتونو، په ځانګړې توګه وینس، جینوا او په ځانګړې توګه پیسا، چې لوی سوداګریزې بیړۍ یې د دې ایالتونو ختیځو ساحلونو ته سفر کاوه، د مصر سره د ملګرتیا او دوه اړخیزو ګټو ډېر تړونونه یې وتړل. دغه راز مصر د نیپلز، فرانسې او عیسوي هسپانیا له سلطنتونو سره منظمې ډیپلوماټیکې اړیکې درلودې.

د هجرت په اتمه او نهمه پیړیو کې د مصر تاریخ د دغو دیپلوماتیکو اړیکو له خبرونو ډک دی. قلقشندي د دغو سفارتونو او سیاسي او سوداګریزو لیکنو یوه لویه برخه چې د مصر سلطانانو په هغه زمانو کې له اروپایي هیوادونو سره درلود، د «صبح الاعشی» په کتاب کې راوړې ده. دا قضیې د دې ډیپلوماټیکو اړیکو حالت او د دوی وضعیت څرګندوي او څرګندوي چې مصر په هغه وخت کې په نړیوالو چارو کې څومره لوی ځواک او نفوذ درلود. اسلامي مصر په خپل بهرني سیاست کې تل د ملي او عامه اهدافو په خوندي کولو تمرکز کړی دی. په دې توګه مصر د بیزانس حکومت سره د ځمکې او سمندر په اوږدو کې څو څو وارې اوږدې جګړې وکړې او کله چې لویدیځ ته ولاړل نو له قرامطې سره یې څو ځلې نښتې وکړې او له سوریې او مصر څخه یې خپل خطر لېرې کړ.

مصر په صلیبي جګړو کې تر ټولو ستر رول لوبولی او د مغول پوځونو په شا تمبولو او په ماتې ورکولو کې یې مهم رول لوبولی او په دې توګه یې د اسلام او اسلامي تمدن په دفاع کې خپل ماموریت سرته رسولی دی. نږدې درې پېړۍ وړاندې مصر د غربي حکومتونو په وړاندې د اسلامي ډیپلوماسۍ د ښودلو ریڪارډ درلود. د هغه ځواک په درلودلو سره چې په ځمکه او سمندر کې پرې حساب کېده او د هغه د بډایه اقتصادي زیرمو او روښانه تمدن په درلودلو سره، دا تر ټولو وړ اسلامي دولت و چې په هغه وخت کې د اسلام رهبر او د خپل برخلیک ساتونکی و. حتی د پنځلسمې پیړۍ په وروستیو کې له کمزوري کیدو وروسته هم دغه مهم تاریخي هدف یې له پامه لرې نه کړ.

لکه څنګه چې اندلس ته یو لوی خطر متوجه شو او له مصر څخه یې مرسته وغوښته، نو مصر له دیپلوماتیکو لارو ورسره مرسته وکړه؛ دا په داسې حال کې وه چې هسپانوي پوځیانو غوښتل چې اندلس له ویجاړ کړي. دا پېښه د مصر د سلطان ملک اشرف قایتبای په وخت کې رامنځته شوه. د مصر دربار د هسپانیې پاچا پنځم فرډینند او د هغه میرمن ملکه ایزابیلا ته یو پلاوی واستاوه ترڅو دواړه پورتني پاچاهان په مسلمانانو باندې له برید څخه راوګرځوي، که نه نو هغه به د خپلو عیسوي تابعینو په وړاندې خورا سخت فرمانونه صادر کړي.

د مصر دربار لا دمخه د ناپل پاچا فرډینند ته ورته اخطار لیږلی و ترڅو د هسپانیا د پاچا او ملکې په وړاندې منځګړیتوب وکړي. که څه هم دا سفارت بریالی نه شو او په ۱۴۹۲ کال کې د ګراناډا له سقوط سره اسلامي دولت د هسپانیا په لاس سقوط وکړ، خو له دې کار څخه څرګندیږي چې مصر تل د خپلې ملي تګلارې تر څنګ عمومي اسلامي سیاست ته پام کړی او د اروپا ډیپلوماسۍ له پاملرنې څخه غافل نه و.

مصر د پنځلسمې پیړۍ له پیل راهیسې، کله چې د عثماني مجاهد خلافت د تمرکز مرکز شو، په بشپړه توګه دفاعي پالیسي تعقیب کړه. په هغه وخت کې د مصر لپاره دا پټه نه وه چې اصلي سرحدونه یې د شام په شمال کې موقعیت لري، نو خپل ټول پام یې د خپلو شمالي سرحدونو څخه د نویو جنګیالیو شاته اړولو ته وقف کړ. سره له دې چې د څه مودې لپاره وتوانېد چې له خپلې خپلواکۍ څخه دفاع وکړي، خو د داخلي انحلال عوامل یې قوت او چمتووالی مات کړ او حیثیت او ملي شتمني یې کمزورې کړه. په ځانګړې توګه له هغه وخته چې پرتګالیانو د هند سمندري لار وموندله او هغه پخوانۍ ختیځې لارې چې د مصر له لارې تیرې شوې پریښودل شوې. دغو لارو د مصر تجارت ته ډېره ګټه رسوله. خو ډېر وخت نه و تېر شوی چې د مصري سلطانانو ماڼۍ چې د څو پېړیو په اوږدو کې جوړه شوې وه، ړنګه شوه.

پایله

اسلامي ډیپلوماسۍ له پیل راهیسې ډیری بدلونونه تجربه کړي. دا بدلونونه تر یوه حده طبیعي ښکاري، ځکه ډیپلوماسي د اصولو، اهدافو او طریقو له مخې د سیاسي شرایطو، د دولتونو د موقعیتونو، د سیاستوالو د ارادو او د هغو ګټو او غوښتنو تابع ده چې حکومتونه په هر عمر او زمان کې د ځان لپاره تعریفوي. د دې عناصرو د بدلون له امله، ډیپلوماسۍ هم د بدلون سره مخ کیږي ډیپلوماسي د بهرنۍ پالیسۍ د پلي کولو د یوې لارې په توګه د اصولو او اهدافو او د بهرنیو پالیسیو د پرمختګ لپاره ځانګړي عملي میتودونه لري.

 که څه هم سفارت په پیل کې د نن ورځې پیچلتیا نه درلوده، خو د مذهبي حکومت د اهدافو او ګټو د رسولو او د ښکیلو اړخونو د هڅولو او قانع کولو په برخه کې د مهمې دندې له امله ځانګړی اهمیت لري.