رياضي علم کې د مسلمانو پوهانو ونډه (څلورمه او د پای‌برخه)

لیکوال: "محمدالافغاني"

رياضي علم کې د مسلمانو پوهانو ونډه (څلورمه او د پای‌برخه)

په افغانستان او اسلامي نړۍ کې د ریاضیاتو د پرمختګ پر وړاندې ننګونې او خنډونه:

د ریاضیاتو په برخه کې د مسلمانانو د رول په څېړلو سره، په دې ښه پوهېدلای شو چې د ژباړې د غورځنګ په جریان کې د ډېرو یوناني ریاضي پوهانو اثار په عربي ژباړل شوي او د اسلامي ریاضي پوهانو کچه په چټکۍ سره د یوناني ریاضي پوهانو د پوهې څخه لوړه شوه او د هغو پوهې ته یې هم وده ورکړه.

د شرقي او غربي ریاضياتو د مکتبونو تر منځ د اسلامي ریاضياتو ګډ رول، یعنې د یوناني او هندي ریاضياتو ترمنځ اختلاط، د بشريت لپاره یوه له ارزښتناکو لاسته راوړنو څخه ګڼل کیږي.
دا د اسلامي ریاضي خورا مهم رول و، چې د هندسي ریاضیاتو پوهه او تر هغه مهمه دا چې د نوي عددليکني طريقه يې د يونان د نورو ریاضيکي مفاهیمو سره یوځای کړه او له هغې څخه یې یو متحده بڼه جوړه کړه او هغه يې لوېدیځ ته وړاندې کړه.
د ریاضي علم په نورو برخو کې، د مثلثات او هندسې علومو غوندې کې هم اسلامي پوهانو ارزښتناک نظرونه پرېښودل. په دې برخو کې، اسلامي ساینس پوهانو، د یوناني مثلثاتو د حاکمه اړېکو پراخولو سربیره، نوي موندنو ته هم ورسېدل، چې ځينې د دغو موندنو څخه په “شکل القطاع” کتاب کې راغلي دي.
د هجرت له دويمې پېړۍ څخه تر اوسه پورې، اسلام نړۍ ته ډېر رياضي پوهان ډالۍ کړي دي.
د منځنیو پیړیو په جریان کې، د ریاضیاتو پرمختګونه د مسلمان ریاضي پوهانو له سببه وه. حتی د پنځلسمې پیړۍ په مینځ کې، کله چې مسلمانان د ډېرو پېچلو هندسي ستونزو سره لاس او ګریوان وو، دوی وتوانېدل چې د مخروطي برخو په کارولو سره د درېیمې درجې الجبر معادلې حل کړي او د کروي مثلثاتو په علم کې ارزښتناکه څېړنې ترسره کړي. په ورته وخت کې، په اروپا کې، د ریاضیاتو څېړنه اکثرا په مسلو پورې محدوده وه لکه د تقويم حساب او د اندازه کولو وسایل کارول، چې ډېری وختونه د ورځني اړتیاو لپاره کارېدل.
خو له بده مرغه د وخت په تېرېدو سره دا پرمختګونه له ننګونو سره مخ شول چې موږ به يې بحث وکړو. دا ننګونې د دې لامل شوې چې اسلامي نړۍ د علم له تولید څخه یوازې د پوهې کارولو ته لاړه شي.
په دې برخه کې د هغو ننګونو او خنډونو په اړه خبرې کوو چې د اسلامي نړۍ د ریاضیاتو پرمختګونه ځينې اغېزمن شوه:
په اسلامي نړۍ کې د ریاضیاتو د پرمختګ پر وړاندې ننګونې او خنډونه:
۱. د محتوا او تعلیمي فعالیتونو په غوره کولو کې د ښوونکو محدودیتونه:
ښوونکي، په ځانګړې توګه په ریاضي کې، کولای شي زده‌کونکي د نوښت او خلاقیت سره د هڅونې او رقابتي پروګرامونو سره د ښه پوهاوي کچې ته ورسوي. ښوونکي باید د دې وړتیا ولري چې ریاضي د زده کړې محتوياتو له مخکینیو محدودیتونو پرته تدریس کړي ترڅو زده کوونکي وکولای شي په دې برخه کې په نوښت او خلاقیت سره ټولنې ته خدمت وکړي. د ښوونکو د تدریسي مهارتونو محدودیت کېدای شي د زده کړې د ځنډ لامل شي، پداسې حال کې چې ډېری ښوونکو د خپل خلاقیت په کارولو سره د زده کونکو لپاره د زده کړې ځای پراخ کړی دی.
۲. په تعلیمي محتوا کې د همغږۍ نشتوالی:
ځینې وختونه، دا لیدل کیږي چې د چمتو شوي تعلیمي منځپانګې ترمنځ اړینه همغږي شتون نلري. دا مسله د محتوا په غوره کولو کې د ښوونکي له محدودیتونو سره هم تړاو لري. کله چې ښوونکي د درسي محتوياتو د چمتو کولو خپلواکي ولري، کولای شي په خپل خلاقیت سره د زده کړې فضا پراخه کړي او زده کونکي په محدود چوکاټ کې ونه ساتي.
۳. د وخت محدودیت:
په افغانستان کې د ریاضي د زده کړې کورسونه د وخت له سختو خنډونو سره مخامخ دي او دې موضوع ته ځانګړی شوی وخت ډېر کم دی. له همدې امله، د دې ستونزې د حل لپاره، موږ به د حل وړاندیزونو برخه کې وړاندیزونه وړاندې کړو ترڅو ننګونې حل شي.
۴. په معاصره نړۍ کې د ریاضیاتو په پراختیا کې د مسلمان پوهانو د رول د بیا ژوندي کولو او بیا رغولو ستراتیژۍ:
لومړی به په افغانستان کې د ریاضیاتو په پرمختګ کې د مسلمانو ساینس پوهانو د رول د بیا ژوندي کولو لارې چارې وڅېړو او بیا به دا مسله په نړیواله کچه وڅېړو.

الف د تجربه لرونکو استادانو ګمارنه:
د ریاضیاتو په برخه کې د زده کوونکو د ضعف په اړه د ننګونو د حل لپاره، موږ باید تجربه لرونکي او په زړه پوري ښوونکي وګمارو ترڅو دوی وکولای شي په تخلیقي اقداماتو سره دا ستونزې حل کړي. په داسې حال کې چې چمتو شوي مواد تر یوې اندازې اغېزمن دي، د ریاضیاتو په برخه کې د نوښتګر زده کوونکو د روزلو لپاره، اړینه ده چې په تعلیمي بهیر کې تجربه لرونکي ښوونکي شامل شي. ځینې وختونه موږ اړتیا لرو چې د خپلو ښوونکو د روزنې لپاره بهرني ښوونکي راولو.

ب. د نوي معیارونو سره سم د کورس مینځپانګې چمتو کول:
د زده کوونکو لخوا د ننګونو سره مخ کېدو بله لاره د نوي کورس مینځپانګې چمتو کول دي. دغه محتوا باید د استادانو له تجربو او د محصلینو استعدادونو ته په پام سره ترتیب شي. د اوسني نصاب اساسي ستونزه دا ده، چې د زده کوونکو له استعدادونو سره سم نه چمتو کېږي او له لسیزو کلونو وړاندې پر خپل ځای پاتې دی. د دې لپاره چې د ریاضياتو په برخه کې د پام وړ محتوا وړاندې شي او نړۍ ټولنې ته د پام وړ محتوا وړاندې کړي، دا اړینه ده چې زاړه تعلیمي محتوا باندې بیاکتنه وکړو او د خلاقیت او نوي منځپانګې په چمتو کولو سره، زده کوونکي د نړیوالو معیارونو سره آشنا او چمتو کړي.

ج. د طبيعي علومو تخصص د ښوونځۍ څخه؛
د ریاضیاتو په برخه کې د بریالي او نوښتګر زده کوونکو د روزلو لپاره، یوه مهمه لاره د دې علم د تدریس دوره زیاته کول دي. د دې لپاره، هغه زده کوونکي چې په ریاضي کې لیوالتیا لري باید د معمول نصاب محتوياتو څخه بهر په متنوع تعلیمي پروګرامونو کې بوخت وي. د دوی لپاره باید اضافي ځانګړي ساعتونه په پام کې ونیول شي ترڅو د دې مرستې سره دوی پوهنتون ته د ننوتلو پرمهال له لږو ستونزو سره مخ شي او د زده کړې پرمهال نوي پوهه رامینځته کړي ، د دې پرځای چې په زړو او تکراري توکو وخت تېر کړي.
که محصلین د زده کړې پر مهال له دغو وسایلو او پوهې برخمن شي، نو د پوهنتون د زده کړې په ترڅ کې به خامخا نوښت تر لاسه کړي. که نه نو، دا احتمال شته چې دوی بېرته خپل زاړه او هېر شوي محتويات څخه کار واخلي»، کوم چې کولی شي د دوی پرمختګ محدود کړي.

پایله

د لوېديځ تاريخ د ليوناردو داوينچي په څېر د هوښيارانو شاهدان دي، خو په اسلام کې مو له الکندي څخه تر رازي پورې، له البيروني څخه تر ابن سينا پورې او په لسګونو نورو داسې هوښيارانو شتون ليدلی، چې يوه تاريخي دوره جوړوي. لکه څنګه چې ویل شوي، د منځني پیړیو په جریان کې د ریاضیاتو پرمختګ د مسلمان ریاضي پوهانو د وړتیا احسان‌من دي. مسلمانان که څه هم د عددونو اصلي اختراع کوونکي نه وو، خو نړۍ ته یې د عددونو تعلیم ورکړ. هونکه وايي چې نن ورځ ټول متمدن ملتونه هغه شمېرې کاروي چې یو وخت د مسلمانانو لخوا اروپایانو ته ښوول شوي.
نن ورځ، ریاضیات په نړۍ کې مهم رول لوبوي او د ساینس، ټکنالوژۍ او اقتصاد د بنسټ په توګه پېژندل کیږي. دا لنډه مقاله کځولی شي د یو ملګري او همکار په توګه عمل وکړي ترڅو یو په فکر وهڅهي او هغه تشويق کړي چې د نورو حلونو په اړه هم غور وکړي. موخه دا ده چې د ریاضیاتو په اهمیت او انساني اړتیا پوه شي او په دې برخه کې د لا زیاتو معلوماتو ترلاسه کولو هڅه وکړي.

پای