لیکوال: "محمدالافغاني"
فزیک علم کې د مسلمانو پوهانو او څېړونکو ونډه (درېمه برخه)
” الخوارزمي، ابو ریحان البیروني او خازني”
په دې برخه کې اړینه برېښي چې د ریاضي او فزیک تر منځ د نژدي تړاو څېړنه وشي، ځکه چې په لاندې برخه کې به د هغو مسلمانو ساینس پوهانو په اړه خبرې وکړو چې تر ډېره یې علمي کشفونه د ریاضیاتو په برخه کې کړي دي. دا د مخاطبینو سره مرسته کوي چې پوه شي چې کله د فزیک خبره راځي، ریاضي یقینا پدې علم کې ځانګړی ځای لري.
د ساينس تاريخ ته په کتلو سره دا جوته کيږي چې فزيک او رياضي تل په ګډه وده او پرمختګ کړی دې او ډېر پخواني فزیک پوهان په ورته وخت کې ریاضي پوهان وو. په حقیقت کې د ریاضي او فزیک تر منځ قوي اړیکه شتون لري او دا یوازې تصادف نه دی چې نوموتي فزیک پوهان هم په ریاضي کې مشهور وو.
2- محمد بن موسی الخوارزمي
محمد بن موسی الخوارزمي، په اسلامي نړۍ کې لومړنی مشهور ریاضي پوه، چې د مسلمانانو په منځ کې د ریاضياتو د تاریخ نوښتګر ګڼل کیږي، په خوارزم کې زیږیدلی. ابو جعفر محمد بن موسی خوارزمي چې د عباسي دورې په زمانه کې د ریاضي پوه، ستورپوه، فیلسوف، جغرافیه پوه او مورخ په توګه شهرت درلود، په “الخوارزمي” یا “الغورزمي” هم مشهور دی. د “الګوریتم” کلمه چې نن ورځ په کمپیوټر علم کې په پراخه کچه کارول کیږي، د هغه له نوم څخه اخیستل شوې.
هغه لومړی کس و چې نښه لرونکې شمیرې یې وکارولې، هغه د دې لپاره اصطلاحات کاروي او منفي اعدادو ته نیمګړی او مثبتو اعدادو ته زاید، نامعلوم عدد ته شی او او مجذور نامعلوم ته یې مال وايي.
د خوارزمي لیکنې، چې د هغه خپل اثار او د هغه څخه مخکې د ریاضياتو د کارونو لنډیز پکې شامل دي، د بل هر یو ریاضي پوه په پرتله په راتلونکي نسل باندې ډیر اغیز لري.
د الخوارزمي لخوا لیکل شوی کتاب “الجبر و المقابله” د الجبر په برخه کې لومړنی اسلامي کار ګڼل کیږي او د دې علومو نوم یې په ختیځ او لویدیځ دواړو کې معرفي کړی دی. الخوارزمي هندي عددونه اسلامي نړۍ ته معرفي کړل او د خپلو ریاضياتو له لارې یې دا شمیرې اروپا ته ورسولې او په عربي عددونو مشهور شول. د جغرافیې په برخه کې لومړنی هراړخیز او مفصل اسلامي کار هم د ده له خوا پاتې دی چې په هغه کې یې د بطلیموس ځینې لیکنې تصحیح کړې او نوې جغرافیایي او آسماني نقشې یې جوړې کړې دي. په اروپا کې د هغه د نفوذ او اغېزمنتیا یوه نښه دا ده چې د هغه لاتیني نوم (الګوریتمس) له اوږدې مودې راهیسې په ډیرو اروپایی ژبو کې د ریاضیاتو د علم په معنی کارول شوی او نن ورځ دا کلمه د محاسبې دقیق او منظم میتود څرګندولو لپاره کارول کیږي چې د عصري ریاضي پوهانو په تخنیکي مصطلحاتو کې هم ځای لري.
د خوارزمي آثار
د الخوارزمي آثار او کتابونه په لاندې ډول دي:
– الجبر او المقابله کتاب؛ لومړنی کتاب دی چې د الجبر نوم یې واخیست او له همدې امله الجبر د ریاضیاتو د یوې برخې په توګه له همدې کتاب څخه خپل نوم واخیست. د پایلې په توګه، الخوارزمي د الجبرا د ساینس د بنسټ ایښودونکو څخه ګڼل کیدی شي.
– د الجمع و التفریق کتاب؛ په اسلامي دوره کې لومړنی اثر دی چې د هندي شمیرو سره د ریاضیاتو په اړه لیکل شوی؛ دا کتاب په اسلامي او اروپايي هېوادونو کې د هندي حساب کتاب په خپرېدو کې ډېر اغېز کړی دی. په دې کتاب کې الخوارزمي ښودلې چې څنګه کولای شو د نهو جیومیټریک ارقامو جمع صفر په کارولو سره کومه شمیره ولیکو، او بیا وروسته عملیات تشریح کړو لکه جمع، تفریق، دوه چنده کول، نیمه برخه کول، ضرب، ویش او له صحیح اعدادو څخه د جذر استخراج، او همدارنګه د شپېته شپېته کسرونو د عملیاتو په تړاو یې بحث کړی.
– د “صورة الارض” کتاب؛ د نړۍ د جغرافیې په اړه بحث کوي. په 1926 کې، «هانس وان موزیک» دا کتاب په لیپزګ کې خپور کړ، مګر هغه په غلطۍ سره د لیکوال نوم ابو جعفر محمد بن موسی (یعنی محمد بن موسی بن شاکر)ثبت کړ.
– د «العمل باالسطرلاب» کتاب؛ د اسټرلاب د کارولو او او ګټې اخیستنې په اړه دی.
– د «الرخامه» کتاب؛ د افقی ساعتونو د جوړولو او نصبولو څرنګوالی تشریح کوي.
– د« الزيج» کتاب؛ د ستور پوهنې جدولونه د هغه يو له مهمو او مشهورو اثارو څخه دی.
د هغه لاسته راوړنې
– خوارزمي یوناني او هندي علوم سره یوځای کړل.
– د اسمان او ځمکې د نقشې اطلس یې چمتو کړ.
– د بطلیموس جغرافيايي نقشه یې سمه کړه.
علمي میتودونه او د علم او ساینس په پرمختګ کې د هغه رول
مسلمانانو په ډېرو علومو کې د پام وړ پرمختګ کړی، په ځانګړې توګه د فزیک او ریاضیاتو په برخه کې او په ځینو مواردو کې ویلای شو چې دوی د دې علومو مخکښان وو. که څه هم د ریاضي اصول او بنسټونه له اسلام څخه مخکې په نړۍ کې شتون درلود، مسلمانانو په دې ساینس کې انقلاب رامینځته کړ او د نورو شیانو تر څنګ یې په هندسه کې د الجبرا او مقابلې څخه کار واخیست.
الخوارزمي په بیت الحکمه کې کار کاوه او په پراخه کچه یې د هندو ستورولوژیکي جدولونو څخه کار اخیست. هغه خپل تر ټولو مهم اثر د ریاضیاتو په برخه کې، یعنی کتاب “الجبر والمقابله” مامون عباسی ته ډالۍ کړ. یو له مهمو مفکورو څخه چې الخوارزمي د ستونزو د حل لپاره وړاندیز کړ، د الګوریتم مفهوم دی.
هغه علم او علوم چې الخوارزمي نړۍ ته په میراث پرښودل، د علم او زده کړې لاره یې د نړۍ سره ونښلوله. هغه د ختیځ او لویدیځ ترمنځ د پوهې د یووالي په رامینځته کولو سره د پوهې د نړیوال کولو په پراختیا کې مرسته وکړه.
3- ابو ریحان البیروني
ابو ریحان البیروني چې د ابن هیثم له معاصرانو څخه و، د خپل وخت له مشهورو ستورپوهانو او ریاضي پوهانو څخه هم بلل کیږي. د هغه کتاب “التفهیم” د پیړیو راهیسې د ریاضي علومو د درسي کتاب په توګه کارول کیده، او د هغه د ستورپوهنې لوی کتاب “القانون المسعودي” بې له شکه یو له خورا جامع اسلامي ستورپوهنې متنونو څخه دې. ځینې نور بهرني ستورپوهنې کتابونه د بابل ستورپوهنې په اړه اطلاعات لري چې په پخوانیو یوناني متنونو کې نه موندل کیږي.
البیروني په فلسفه او فزیک کې هم ژورې څیړنې کړې دي. ابن سینا ته په یوه لیک کې البیروني په خپل بصیرت او ریښتینولۍ سره د فزیک د ځینو بنسټیزو اصولو په اړه بحث او پوښتنې کړې دي چې په هغه وخت کې په ډیرو فلسفي مکتبونو کې تدریس کیدل. په دې ليکونو کې د ارسطو له فلسفې څخه د خپلې خپلواکۍ په اړه نيوکه کوي، هغه د حرکت او وخت په څېر مسايلو ته اشاره کوي او نه يوازې په استدلال او منطق سره په هغوی بريد کوي، بلکې په دې کار کې له مشاهدې او ملاحظې څخه هم کار اخلي.
د البیروني علمي او لیدلوري میتود
لکه څنګه چې اروپایانو د شپاړسمې پېړۍ په علمي او ادبي انقلاب کې د نویو علومو او پوهې بنسټ کېښود، په لسمه پېړۍ کې ابو ریحان البیروني هم د دغه ډول انقلاب بنسټونه کېښودل. هغه د پخوانۍ پوهې میراث ته د شک په سترګه ګوري او تر هغه پورې یې تر پوښتنې لاندې راولي تر څو چې د ژورو او معقولو څیړنو له لارې د هغې ریښتیا یا تېروتنه ثابته نه کړي.
ابو ریحان بیروني علم په حیواناتو باندې د انسان د برترۍ نښه ګڼله او په دې عقیده و چې د علم هیله په خپل ذات کې ارزښتناکه ده. هغه ټینګار وکړ چې پوهه د انسانانو د اړتیاوو پر بنسټ رامنځته شوې ده. په نهایت کې، په هرصورت، هغه علم د مذهب له نظره او د مذهبي نړۍ لید څخه وڅیړل. ابو ریحان په دې باور وو چې په مختلفو علومو لکه جغرافیه او طبیعي علومو کې تحقیق یوازې هغه وخت جواز لري چې د اسلامي ټولنې د دیني او معنوي ژوند لپاره مهم وي او د همدې هدف په پام کې نیولو سره تعقیب شي.
ابو ريحان البیروني ډېر اثار پرېښي دي، چې په لاندې ډول يې يادونه کېږي:
– « آثار الباقیة عن القرون الخالیة»؛ په هغه کې یې د تاریخ او جغرافیې په اړه خبرې وکړې.
– «التفهیم »؛ چې په ساده ژبه د ساینس د اساساتو د تدریس په برخه کې کار دی.
– «الصیدنة فی الطب»؛ په کوم کې چې هغه د درملو او طبي مسلو په اړه بحث کوي.
– «تحقیق ماللهند»؛ کوم چې د هند کلتور او ساینس ملاحظه او تحلیل کوي.
3-خازني
له ابن هيثم او البيروني نه وروسته د ارزښتناکو فزيک پوهانو يوه ډله منځته راغله چې د دغو دوو ساينس پوهانو په تېره بيا د ميخانيکو او سټاټيک په برخو کې او د فزیک اړوند څانګو کې يې څېړنې ته دوام ورکړ. دغو ساينس پوهانو د ارسطو د تحریک په نظريه نيوکه وکړه، په هماغه مسیر چې ابن سينا حرکت کړی و. د دې ساینس پوهانو څیړنې د پرمختګ لامل شوې چې په اروپا کې د مینځنۍ پیړۍ میخانیک باندې یې ژوره اغیزه درلوده.
په دې لړ کې مسلمانانو د “میل” نظریه پراخه کړه او د دې نظریې بنسټونه او د “حرکت اندازې” مفهوم یې پیاوړی کړ، چې بالاخره د لویدیځ د منځنۍ دورې د ساینس پوهانو لخوا بشپړ شو.
ابن باجه په خپلو هڅو کې چې د پروجیکل حرکت په کمیت پوه شو، سرعت یې د ځواک او مقاومت تر منځ د توپیر متناسب ګڼلو، دا بحث د« باردورادیني» او« میرتوني» ښوونځیو د وروستیو هڅو په چوکاټ کې په پام کې نیول شوی ترڅو حرکت په کمیتي ډول تشریح کړي.
الخازني د فزیک په برخه کې یو له نامتو مسلمان ساینس پوهانو څخه و. ابوالفتح عبدالرحمن الخازني د میخانیک او احصایې په اړه څیړنه کړې او د ستورپوهنې او فزیک په اړه یې څو کتابونه لیکلي دي. د دغو اثارو له جملې څخه “کتاب میزان الحکمت” دی چې ښایي د میکانیزم او احصایې په برخه کې خورا مهم اسلامي کتاب وي او په ځانګړې توګه د ثقل د مرکزونو، د ترازو د تیوري، د جاذبې د مرکز او د واحد یا دوه مادي شیانو د وزن د اندازه کولو لپاره د ترازو د کارولو عمومي میتودونو په اړه مفصل توضیحات وړاندې کړي دي.
