لیکوال: م. فراهي توجګي
اسلام او ډیموکراسي (درېمه برخه)
اسلام د خدای جل جلاله وروستی دین او وروستی قانون(شریعت) دی چې پر محمد صلی الله علیه وسلم نازل شوی دی. دغه ستر دين د انسان ژوند له پيدايښت څخه تر مرګ پورې په تفصيلي اصولو او عمومي قواعدو سره تنظيموي.
د انسان په ژوند کې داسې څه نه پېښېږي مګر دا چې په اسلام کې یې حُکم شتون ولري؛ دا حُكم يا په صراحت سره ويل كېږي او يا د اجتهاد له عامو اصولو او د دين له اساسي مفاهيمو څخه ترلاسه كېږي. له بلې خوا، ډیموکراسي هغه طریقه ده چې د واک د لیږد او د واکمنانو د ظُلم د مخنیوي لپاره د انسانانو لخوا کشف شوې. په ورته وخت کې، ځینو خلکو په دې کې ځینې شخصي حالات شامل کړي دي. د دې طريقې له مخې، خلک حق لري چې خپل واکمن وټاکي، دوی د واکمن د لرې کولو حق هم لري او د مختلفو ازادۍ څخه کار اخلي.
په بل عبارت، اسلام د بشپړ ژوند لارښود دی چې حکومت یې هم یوه برخه ده؛ خو ډیموکراسي د ژوند د یوې ستونزې د حل لاره ده، چې کله ناکله د انسان د ژوند ځینې اړخونه اغیزمنوي نو له اسلام سره د ډیموکراسۍ پرتله کول او د دوی دوه مخي پلان خورا ناسم او له حقیقت څخه لرې دی. اسلام د جزئي مسئلې د حل په پرتله ډېر بشپړ او جامع دی. خو د ډیموکراسۍ بنسټیز بنسټ دا دی چې حکومت په خلکو پورې اړه لري او خلک د واک سرچینه وي. دا د مسلمانانو له نظریې سره په ټکر کې ده چې وايي: “حکومت د خدای له لوري دی”. په دغې به په راتلونکي کې بحث وشي.
په دې یادښت کې د ډیموکراسۍ مهم اصول او ډولونه تر بحث لاندې نیول شوي دي.
مخکې له دې چې د ډیموکراسۍ د ډولونو په اړه بحث وکړو، موږ به د ځینو مهمو ټکو یادونه وکړو ترڅو لوستونکي د موضوع سره ښه اړیکه ونیسي او د موضوع په پوهېدلو کې ستونزه پیدا نکړي.
د دولت اصلي ځواکونه(قواوې) په درېیو برخو ویشل شوي دي:
-
مقننه قوۀ؛ د دې قوې ځانګړې دنده د قوانینو په اړه پرېکړې کول او د بودیجې تصویب او داسې نور دي. دا قوۀ د پارلمان له لارې خپلې دندې اجرا کوي.
-
اجرائیه قوۀ؛ د قوانینو پلي کول، د کورنیو چارو، بهرنیو اړیکو او داسې نورو چارو اداره کول د دې ادارې مسؤلیت دی. دا واک د حکومتي کابینې، په پارلماني نظام کې د لومړي وزیر او وزیرانو او په صدارتي نظام کې د ولسمشر او د هغه د وزیرانو له لارې خپلې دندې ترسره کوي.
-
قضائیه قوۀ؛ دا قوۀ د محاکمو له لارې قضایي ستونزې حل کوي.
په پخوا زمانو کې په اروپا کې پورته درې واړې قوۀې د یوه شخص یا یوې وسیلې تر واک لاندې وې. له همدې امله يې د آزادۍ د ټينګښت او د ظُلم د مخنيوي په موخه د بېلتون او بېلولو فکر وکړ، چې هر يو يې د يوه واکمن تر واک لاندې وي. دا پروسه د قواوو جلا کول بلل کېږي.
د دې تفکیک د ډولونو پر بنسټ، مختلف ډوله حکومتونه جوړېږي:
-
ټولیز حکومت یا پارلماني حکومت؛ د دې ډول حکومت مثالونه ډېر کم دي. په دې ډول حکومت کې مقننه او اجرائیه قوه په بشپړه توګه سره یوځای وي. پارلمان پخپله د مقننه څانګې په توګه، اجرائیه څانګه غوره کړې او اصلي واک په همدې پارلمان پورې اړه لري.
-
صدارتي نظام؛ ولسمشر د اجرائیوي قوۀې مشر دی او پارلمان هم مقننه څانګه ده چې هر یو یې په جلا توګه ټاکل کېږي. په دې ډول حکومت کې لومړی وزیر نشته او ولسمشر اصلي واک لري. امریکا د دغه ډول حکومتي نظام یوه بېلګه ده.
په دې نظام کې، د قواوو تفکیک خورا ستونزمن وي. ځكه ولسمشر كولاى شي پارلمان منحل كړي، خو پارلمان نه شي كولاى د ولسمشر د ګوښه كولو لپاره رایه وركړي او دا كار په بشپړه توګه د پارلماني نظام خلاف دى.
-
پارلماني نظام؛ په دې نظام کې خلک د پارلمان غړي ټاکي او هغه ګوند چې په پارلمان کې تر ټولو زیاتې څوکۍ ترلاسه کوي حکومت(کابینه) جوړوي چې له لومړي وزیر او رئیس الوزرا(پاچاه) څخه عبارت وي(په هغه حالت کې چې حکومت پادشاهي وي). د دې حکومت مشر اجرائیه قوۀ ده؛ د ولسمشر یا پاچا رول سمبولیک دی او اصلي واک په لومړي وزیر پورې اړه لري.
البته، دا طبقه بندي نظري ده او د وخت په تېرېدو سره په دې ډلبندي کې ډېر بدلونونه رامنځته شوي؛ د بېلګې په توګه: فرانسه چې پارلماني نظام یې نافذ کړ، له ۱۹۵۸ کال وروسته یې دولتي نظام په مخلوط نظام؛ یا په بل عبارت نیمه صدارتي یا نیمه پارلماني نظام بدل شو.
د پورتني محتوا یادونه اړینه وه چې ګران لوستونکي له دې مفاهیمو سره اشنا کړي. ځکه چې د يادښتونو په دې لړۍ کې به يې په کثرت سره يادونه وشي.
اوس راځو د دیموکراسۍ د لاندې ډولونو په اړه خبرې کوو:
-
خپلواکه ډیموکراسي؛ دا ډول یې خواړه په لرغوني یونان کې تاریخ لري. که ټول هېوادوال په خپلواکه توګه یا لږ تر لږه خپله اساسي دنده په مستقیمه توګه اداره کړي، خپلواکه ډیموکراسي بلل کېږي. په اتلسمه پېړۍ کې ژان ژاک روسو د خپلواکې ډيموکراسۍ موضوع راپورته کړه او د خلکو د ارادې د نظريې په وړاندې کولو سره يې د خلکو د واکمنۍ او خپلواکې ډيموکراسۍ په رامنځته کولو کې ستر رول ولوباوه. نن ورځ د کار د وېشلو نظام، د نفوسو د ډېرېدو او د سیمو د پراخېدو له امله د خلکو حاکمیت په مستقیم ډول پلي کېدل ناشوني دي.
-
ناخپلواکه ډیموکراسي(استازیتوب)؛ په داسې رژیمونو کې د دې پرځای چې خلک په خپلواکه توګه حاکمیت پلي کړي، د خپلو استازو له لارې یې عملي کوي. د استازي او غیر خپلواکه (په واسطه) ډيموکراسي مفکوره د نن ورځې لویو او نفوس لرونکو ټولنو سره ډېر مطابقت لري. په دې ډول حکومت کې خلک د خپلو استازو په ټاکلو سره د واکمن واک په ځانګړې توګه د پارلمان د چارو اداره په غاړه اخلي. په دې رژیم کې حاکم نظر دا دی چې حاکمیت په ملت پورې اړه لري؛ له همدې امله پارلمان او نور دولتي بنسټونه د ملت استازي ګڼل کېږي.
-
نیمه خپلواکه ډیموکراسي؛ دا د خپلواکې او ناخپلواکې ډیموکراسۍ له ترکیب څخه منځته راځي. په دې ډول رژیم کې حکومتداري د خلکو په مستقیم ګډون او د واکمنانو په تصمیم نیولو سره ترسره کېږي. البته، په دې بڼه کې هم اصول د مقنن مجلسونو د شتون او د خلکو د استازو له خوا د پرېکړو پر بنسټ ولاړ دي. مګر پخپله اتباعو ته هم دا حق ورکړل شوی دی چې په خپلواک ډول د قانون له مخې سياسي واک او حاکميت وکاروي. نو په یو ډول ویلای شو چې نیمه خپلواکه ډیموکراسي د ناخپلواکې ډیموکراسۍ یوه څانګه ده.