لیکوال: ابو جریر
د اسلام له نظره د تاریخ اهمیت
وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ.» [مائده: 48] (او موږ دا کتاب [قرآن] پر تا په حقه نازل کړی دی، په داسې حال کې چې دا د پخوانیو کتابونو تصدیق کوي او دا د هغوی ساتونکی دی.
مقدمه
په دې لیکنه کې غواړم د “د یو ملت په روښانتیا کې د تاریخ اهمیت” وڅېړم. د دې موضوع د غوره کولو لامل د ملتونو په روښانتیا کې د تاریخ ستر رول دی. له بده مرغه اوس مهال مسلمانان د تاریخ له درک او مطالعې څخه بې برخې شوي دي. او په نتیجه کې، د دوی زوال دوام لري؛ ځکه چې دوی خپل تېر او زرین تاریخ نه پېژني، خپل تاریخي هویت، واک او حاکمیت یې نه دی پېژندلی او نسلونه کیږي چې هېر کړي یې دي. په نتیجه کې دوی د کفارو واکمني مني او د هغوی تر بیرغ لاندې په ذلت سره ژوند کوي.
په دې لیکنه کې غواړم: د تاریخ تعریف، د تاریخ د ماهیت له مخې د هغه وېش، په اسلام کې د تاریخ اهمیت، د ستونزو په حل کې د تاریخ عملي اهمیت، د تاریخ تحریف او په پای کې د دغه موضوعاتو څخه پایله اخیستنه ذکر کوم.
تاریخ څه شی دی؟
تاریخ دوه مختلفې معناوې لري: ۱. د تاریخ پوهه (د یو علم نوم)؛ 2. د انسانانو تیرې پیښې (چې د تاریخ د علم موضوع ده).
ډیری ساینس پوهانو دا ورته والی درک کړی او د جلا کولو اړتیا یې منلې ده. ځکه چې د تاریخ موضوع او له هغه څخه خبرتیا ډېر توپیر لري. په همدې توګه، د تاریخ علم هغه تاریخي خاطرې دي چې د هغه ډولونه بیانوي، نه تاریخ.
باید پوه شو چې تاریخ له څو شیانو څخه جوړ دی، چې عبارت دي له: هغه څه چې پیښیږي (د تاریخ موضوع) او هغه انځور چې موږ یې په خپل ذهن کې جوړوو (د تاریخ علم).
د تاریخ دوه نور تعریفونه:
تاریخ د پېښو او عیني حقایقو ټولګه ده چې په یو ټاکلي وخت او ځای کې پیښ شوي او موږ یې باور لرو.
دوهم تعریف: تاریخ د پیښو ذخیره کول، یادول، پیل کول، درک کول او د اوسنیو پیښو او واقعیتونو سره پرتله کول دي.
نو د پورتنۍ وینا له مخې تاریخ په لاندې دریو تعریفونو راوړای شو:
لومړۍ: د تیرو پیښو او حالاتو او د تیرو شرایطو پوهه؛ د ژوندلیکونو، فتوحاتو او سیرتونو په څیر شیان، چې د ټولو قومونو په منځ کې لیکل شوي او ثبت شوي دي. له دې تعریف څخه څلور شیان معلومیږي:
-
تاریخ د جزئیاتو علم دی، نه عموميات؛ يعنې تاريخ د فردي او شخصي چارو مطالعې ته وايي، نه د ملتونو تر منځ د اړيکو او قوانينو مطالعې ته.
-
تاریخ نقلي علم دی، نه عقلي. يعنې تاريخ د ماضي د نقل او بيانولو علم دی ، نه د فکر او تعقل.
-
تاریخ د “کېدل شوو” علم دی نه د “کیږو” علم؛
-
تاریخ په تیرو پورې اړه لري، نه په اوسني پورې.
په اصطلاح کې دغه ډول تاریخ ته « نقلي تاریخ » ویل کیږي .
دوهم: د هغو اصولو او دودونو پېژندنه ده چې د خلکو په ژوند کې د تېرو پېښو له څېړلو او شننې څخه ترلاسه کېږي.
له همدې امله، د دې تعریف له مخې، مورخ هڅه کوي چې په تیرو او اوسنیو پیښو کې د یو لړ عمومي او د پوهیدو وړ قوانینو د ترلاسه کولو لپاره د تیرو پیښو لاملونه کشف کړي. په اصطلاح کې دا ډول تاریخ ته “علمي تاریخ” ویل کیږي. دا تعریف تاریخ خورا ګټور کوي او دا د انسان د “پوهې” سرچینې جوړوي او هغه ته د هغه د راتلونکي کنټرول ورکوي.
علمي تاریخ د نقلي تاریخ په څیر، په تیرو پورې اړه لري، نه له اوسني سره؛ همدارنګه دا تاریخ د نقلي تاریخ برعکس عمومي دی نه جزئي، او فکري دی نه خالص نقل. علمي تاریخ په حقیقت کې د ټولنپوهنې برخه ده، یعني د تیرو ټولنو ټولنپوهنه.
دریم: د تاریخ فلسفه؛ يعنې له يوې مرحلې څخه بلې مرحلې ته د ټولنو د تحولاتو پوهه او هغه قوانين چې د دغو تحولاتو اداره کوي؛
تاریخ او تاریخ لیکل د کلتور او تمدن د یو اړخ په توګه مهم دي. ځکه چې تاریخ ته له لاسرسي پرته به د مختلفو کلتورونو او علومو پیژندل ممکن نه وي.
د اسلام له نظره د تاریخ اهمیت
څرنګه چې اسلام یو بشپړ دین دی، بډایه او ستر کلتور او تمدن لري، نو تاریخ او تاریخ لیکلو ته یې ډېره پاملرنه کړې ده. اسلامي سرچينو ته په عمومي نظر کتلو سره د تاريخ په اهميت پوهېدلاى شو. د مسلمانانو د اصلي منبع په توګه، قرانکریم د خپلو آیتونو لویه برخه د پخوانیو د افکارو، عاداتو، تقلید او مفکورو لپاره وقف کړې ده.
بې له شکه چې د قرآن موخه يوازې د پېښو تاريخ ليکنه او ثبتول نه دي، بلکې هره کيسه او پېښه په ځانګړي هدف سره وړاندې شوې ده چې د ټولنې دوامداره اړتيا ده او د همدې کيسې په بڼه يې بيانوي. فکرونه او مفکورې چې زموږ د عصري ژوند سره تړاو لري. «قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ.» [آل عمران: 137] (ستاسو څخه مخکي عادات وو( او د هر قوم سرنوشت د خپلو اعمالو او ځانګړتياوو له مخې و، او تاسو هم همداسې لرئ.) نو په ځمکه کې سفر وګرځېږئ او د درواغجنان پاي وګورئ، چې څنګه وو؟)
له انسان سره د شیطان د دښمنۍ، د نفس او خود غرضۍ ستونزه، په ټولنه کې د خلکو په کثرت کې د واک او غرور ستونزه، حسد، د پیړیو او نسلونو رواني ناروغۍ، د ولسونو د پرمختګ او خوځښت لپاره له عقل څخه کار اخیستل، د انسان په پرمختګ کې د صداقت رول، امانتداري او عفت، د حق په لاره کې استقامت، په هدف او په ژوند کې ثابت قدمي، د قدرتونو کمزوري، فساد، دسیسې، د مخلوقاتو په ټولو پیښو باندې د خدای د ارادې حاکمیت، د هواپرستانو، حاسدانو، شهوت پرستانو ناوړه انجام، همدارنګه د نیکانو، مخلصانو، صادقینو، وفادارانو او داسې نورو د سوکالۍ او خوښۍ پایله.
قرآن کریم د تاریخي کیسو په بیانولو سره غواړي چې د زوال، پرمختګ او شاتګ کېدو لاملونه او همدارنګه د الهي سنت حاکمیت بیان کړي چې ټولنه او تاریخ اداره کوي، او د تاریخ، ټولنې او تمدن اصلي محرک عامل ګڼل کیږي.
اسلامي تاریخ د تاریخ پوهانو اصلي او ریښتینې سرچینه ده. ځکه اسلام قوي تاریخي شعور لري. تاریخ د انساني ټولنو د پېښو خورا قیمتي، بیانوونکی او نه منل کېدونکی سند دی. له همدې امله هر هغه څه چې فرد او ټولنه په وروستي او لرې ماضي کې تېر کړي د هغه توضیحات په تاریخ کې شتون لري.
په نننۍ نړۍ کې هر څه ارزښت او قیمت لري، د تاریخ ارزښت د انسان د ژوند له ارزښت سره برابر دی. نو باید د تاریخ اهمیت له پامه ونه غورځوو. تاریخ یو بشپړ انځور دی چې موږ ته یې راښيي چې زموږ عصري ټولنیز جوړښت څنګه رامینځته شوی. د تېرمهال پرته، اوس وجود نه شي لرلی، او له اوس پرته، راتلونکی شتون نلري. انسان او ټولنه به د تاریخ او تاریخي تجربو پرته د ډبرې دورې ته راستانه شي او د وحشت په کندې کې به راښکته شي.
یو له هغو شیانو څخه چې اسلام یې په اړه ډېر ټینګار کړی دی، د تاریخ په اهمیت او له تېرو پېښو څخه د عبرت اخیستل دي. کله چې یو محقق قرآن کریم ته ګوري نو په څرګنده ویني چې دغه روحاني کتاب دې ټکي ته زیات پام کوي، یعنې د تاریخ د نصیحتونو او درسونو اهمیت ته او په مختلفو ځایونو کې یې په مختلفو بیانونو سره دې مسلې ته اشاره کړې ده. په ځانګړې توګه د هرې تاریخي کیسې په پای کې د الله سبحانه وتعالی نصیحتونه چې تاکید کوي تاسو باید پوه شئ چې دا کیسې یوازې تاسو ته د نصیحت ترلاسه کولو او په ورځني ژوند کې د کارولو لپاره دي ترڅو تاسو خطا او جرم و نه کړئ. چې دوی کړي دي ځکه چې د قرآن تاریخي کیسې – لکه څنګه چې پورته یادونه وشوه – داسې نظریات لري چې په ټولو وختونو او ځایونو کې د خلکو له چلند او کړنو سره مطابقت لري. البته، له دې کیسې څخه ګټه اخیستل ممکن نه دي، پرته له دې چې دوی ته د قرآن له نظره وکتل شي، نه د خالص او مطلق کیسې له نظره.
که څه هم ډېر نصوص شته چې په قرآن کې د نصیحت اهمیت په الفاظو لکه عبرتونو، امثال، نبأ او نکال سره څرګندېږي، خو موږ به یوازې د یو څو مثالونو په ذکر کولو باندي بسنه کوو چې په لاندې ترتیب کې ورته اشاره کوو:
عبرت یعني: له یوې پیښې څخه بلې ته تلل. مطلب دا چې کله پېښې رامنځته شي، د هغو پايلې په داسې ډول تحليل کړي، چې له هغې څخه ښه فکري پايله ترلاسه کړي، چې د کرکټر او عمل د سمون لامل شي.
د موسی (ع) او فرعون د کیسې له بشپړ بیان وروسته خدای تعالی فرمايي: «إِنَّ فِي ذلِکَ لَعِبْرَةً لِمَن يَخْشَى» [نازعات: 26] په دې [کیسه] کې د هغه چا لپاره لوی درس دی چې ویره لري.
او فرمايي: «فَجَعَلْنَاهَا نَکَالاً لِمَا بَيْنَ يَدَيْهَا وَمَا خَلْفَهَا وَمَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِينَ» [بقره: 66] نو موږ دا (عذاب) د هغه وخت د خلکو او د هغوی نه وروسته نسلونو لپاره عبرت او د پرهېزګارانو لپاره نصيحت وګرځاوه.
او فرمايي: «أَلَمْ يَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَقَوْمِ إِبْرَاهِيمَ وَأَصْحَابِ مَدْيَنَ وَالْمُؤْتَفِکَاتِ أَتَتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا کَانَ اللّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلکِن کَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ» [توبه: 70] ایا (دغه د منافقینو ډله عبرت نه اخلي؟ نه دا چې) موږ د حضرت نوح، عاد، ثمود، ابراهیم، شعیب او لوط د قومونو خبر دوی ته نه دی رسېدلی؟ د هغوی پیغمبران د روښانه دلائلو سره راغلل( او هغوی ته یې لارښوونه کوله) او خدای په دوی باندي ظلم او زیاتی ونه کړ، دوی خپله پر ځانو ظلم وکړ.
او فرمايي: : «وَيَاقَوْمِ لاَ يَجْرِمَنَّکُمْ شِقَاقِي أَن يُصِيبَکُم مِثْلُ مَا أَصَابَ قَوْمَ نُوحٍ أَوْ قَوْمَ هُودٍ أَوْ قَوْمَ صَالِحٍ وَمَا قَوْمُ لُوطٍ مِنکُم بِبَعِيدٍ» [هود: 89] ” ای زما قومه! زما (او تاسو په منځ کې) مخالفت تاسو دې ته اړ نه کړي چې تاسو ته هغه (بلا) راشي کومه چې پر حضرت نوح، هود، صالح و لوط قومونو باندې راله، او دغه ستاسو څخه ډېره لري نه ده”
او فرمايي: «إِنَّ فِي ذلِکَ لَآيَةً لِمَنْ خَافَ عَذَابَ الآخِرَةِ ذلِکَ يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَذلِکَ يَوْمٌ مَشْهُودٌ» [هود: 103] « په حقیقت کې (په دغه پخواني تاریخ کې) غټ عبرت شته، د هغه چا لپاره چې د آخرت له عذابه وویریږي، هغه ورځ چې خلک پکې ( د حساب لپاره) راټولیږي، او هغه ورځ ده چې ( د انسانانو، ملائکو او پېریانو لخوا) لیدل کیږي.»
او فرمايي: «وَسَكَنْتُمْ فِي مَسَاكِنِ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ وَتَبَيَّنَ لَكُمْ كَيْفَ فَعَلْنَا بِهِمْ وَضَرَبْنَا لَكُمُ الْأَمْثَالَ» [ابراهیم: 45] ” او تاسو په هغه ځای کې میشته یاست چې پر ځانو باندې یې ظلم وکړ (یعني د عاد او ثمود) او (تاسو عبرت نه دی اخیستلی، که څه هم) تاسو ته څرګنده شوه، چې موږ له دوی سره څه ډول چلند وکړ (او هغه څه چې موږ په دوی راوستل) او موږ تاسو ته مثالونه درکړ (د تاریخ په اوږدو کې) .»
او وايي: «أَفَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ کَمْ أَهْلَکْنَا قَبْلَهُم مِّنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ فِي مَسَاکِنِهِمْ إِنَّ فِي ذلِکَ لَآيَاتٍ لَأُوْلِي النُّهَي» [طه: 128] «دوی نه پوهېږي چې موږ له دوی نه مخکي ډېر قومونه هلاک کړي دي (او اوس دوی د هغوی پر ځای میشت دي) او په خپلو ځایونو او کورونو کې ګرځي؟ په حقيقت کې (د بشر د تاريخ په ښوونيزو صحنو) کې د هوښيارانو لپاره نښې شته ( چې نصيحت واخلي او ويښ شي).
د تاریخ د نصیحت او عبرت د اهمیت په اړه د قرآني نصوصو په حواله، د تاریخ په اړه ډېر ښکلي توضیحات راغلي دي. د بېلګې په توګه: د پخوانیو تمدنونو او ځواکونو له امله غرور او تفریق نه کول او همدارنګه د تېر وخت له اعمالو نه ناهیلي او اندېښمن کېدل: «تِلْکَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا کَسَبَتْ وَلَکُم مَا کَسَبْتُمْ وَلاَ تُسْئَلُونَ عَمَّا کَانُوا يَعْمَلُونَ» [بقره: 134] «هغوی هغه خلک وو چې مړه شول او خپله لاره یې خپله کړه، څه چې دوی ترلاسه کړل هغه د دوی لپاره دي (او تاسو به په دوی باندې ملامت نه شئ)) او تاسو چې څه ترلاسه کړي ستاسو دي او د هغه څه په اړه چې دوی کول. له تاسو نه پوښتنه نه کیږي (هیڅ څوک د بل د عمل مسؤل نه دی او هیڅوک د بل د ګناه مسئولیت نه لري.»
د نن ورځې د ستونزو په حل کې د تاریخ عملي اهمیت څه دی؟
دلته به په لنډه توګه بېلګې وړاندې کړم چې دا وښيي چې څنګه له تېرمهال او تاریخ څخه عبرت اخیستل کېدای شي او څنګه کولای شو د اوسنیو ستونزو په حلولو سره د هغو پېښو په پام کې نیولو سره په راتلونکي کې عمل وکړو.
-
دلته لومړۍ مسله د فکر او واقعيت تر منځ تړاو دی، چې بې له تاريخ په هېڅ صورت امکان نه لري. د بېلګې په توګه موږ ادعا کوو چې کفارو د اسلامي امت پر ضد، هغوی له کورونه څخه ایستلي دي او په لوڅو پښو پرېښودلي، زموږ ځمکې یې اشغال کړې، زموږ خلک یې ووژل او زموږ عزت او عظمت یې تر پښو لاندې کړ. اوس د دې خبرې د ثابتولو لپاره له اوسني واقعیت او تېر تاریخ پرته بله لار نشته او تاریخ ته په یوه لنډه کتنه کې د کفارو له خوا بېلابېل بریدونه وینو چې په مختلفو وختونو کې پر اسلامي امت ترسره شوي دي. چې اوس هم د امت د تباه کول او ټوټه ټوټه کولو هڅې روانې دي.
که څه هم د دې ټولو یرغلونو تفصیل د دې لیکنې له توان څخه لرې دی، خو یوازې د عثماني خلافت وروستۍ جګړې ته اشاره کوو: صلیبي اروپائیانو تل هڅه کړې، چې د مسلمانانو عزت، ناموس او عظمت تر پښو لاندې کړي او بالاخره د عثماني خلافت له جګړې وروسته دوی د دوو یا دریو پیړیو په هلو ځلو وتوانېدل چې عثماني خلافت چې د اسلام استازی او اجرا کونکی و، ړنګ کړي، تر ټولو ضعیف حالت ته یې ورسوي او بالاخره د ډیرو جګړو له پیلولو وروسته په ۱۹۲۴ کال کې د عثماني خلافت د نسکورولو په برخه کې ته ورسېدل.
-
د رومیانو له تاریخ څخه موږ دا زده کوو چې د عیسویت د واکمنانو او مذهبي مشرانو تر منځ د واک د ویش سره(چې په اسلام کې دا کار امکان نلري) د زورواکو تر منځ د یو ډول لانجې او رقابت لامل وګرځېد، او په ټولنه کې د وژنو، وینو تویولو او ناورین لامل شو او د خلکو اساسي ستونزو د دولت له پامه پاته شوي.
-
په منځني پیړیو کې د اروپا کلیسا، د خلکو د عملي ستونزو په پام کې نیولو پرته، د قانون په جوړولو، د جنت او دوزخ په پلورلو بوخته وه، او په پایله کې یې د اوږدې مودې لپاره د نه ختمېدونکي ظلم او وحشت سره، د ټولنې د زړه څخه سخت غبرګون راپورته شو، و دا پدې مانا ده چې تاوتریخوالی او سخت چلند کولای شي د عامه غبرګون لامل شي.
-
د ځينو افکارو او انګېرنو ټينګ نيول، په تېره بيا په عقيدو کې، په عيسوي ټولنه کې د تفرقې لامل شوې او دې کار د جګړې، وژنې او وينې تويېدنې زمينه برابره کړې ده. د دې مثال د اروپا مذهبي جګړې دي. نو د دې لپاره چې ټولنه د بدمرغۍ او کورنۍ جګړې په کندې کې راښکته نه شي، اړينه ده، چې له تېرمهال څخه په کتلو سره د ټولنې اساسي او حتمي ارزښتونه په يوه بڼه وساتل شي، څو د دې بدلون په پایله کې، خلک په ډیرو څانګو ویشل کیږي، او د یو بل په وړاندې دریږي.
-
دا قرآن مخلوقیت عقیده د خلیفه مامون الرشید، معتصم باللہ او واثق بالله او داسې نورو له خوا لامل شو چې د اسلامي امت تر منځ د لوی فساد لامل وګرځي، چې د لسګونو ښو علماوو د وژل کېدو لامل شو. او د امام احمد بن حنبل په شمول د سلګونو نورو بندي کول او د ملت په فکري ځواک باندې سخت ګوزار وو. له دې پېښې څخه دا عبرت اخیستلای شو، چې د اسلامي دولت مشر يا خليفه بايد په ديني او نظرياتي مسايلو او همدارنګه هغه مسايلو باندې تکيه ونه کړي چې د امت د اختلاف لامل شي او په اړه يې يو داسي یو قطعي حکم صادر کړي، چې د دې لامل شي چې امت سره ووېشل شي او په مینځ کې یې بېلوالی راشي.
-
یو له هغو عواملو څخه چې د عثماني دولت د ضعف او ړنګیدو لامل شو د حکومتولۍ په چارو باندې د پوځ تسلط و. ځکه سیاست چې د ملت د داخلی او خارجی چارو تنظیم دی، د دولت او رعیت له خوا باید ترسره شي او حکومتولي د هغو کسانو کار دی چې د ملت له اوسنیو واقعیتونو، تاریخ او سیاسی مفاهیمو سره اشنا وی. اما د پوځ او نظامي خلکو دنده يوازې دا ده چې خپلې جنګي چارې د اسلامي نظام د واکمنانو او سياسي مفکرينو له حکم سره سم پرمخ بوځي. له همدې امله د عثماني دولت تاریخ ته په پام سره دا عبرت اخلو که چیري پوځ په سیاسي چارو واکمن شي؛ بې له شکه، چې حکومت د سیاسي او بصیرت له ژورو څخه وځي، او د سختې کمزورۍ لامل کېږي او په اوږد مهال کې به د حکومت د نسکورېدو لامل شي. دا حقيقت نن هم په مصر کې ليدل کېږي، چې له ولسي انقلاب وروسته په مصر کې ستره نظامي شورا ونه توانېده، چې خلک راضي کړي، چې له امله يې خلک بيا په التحرير يا ازادي میدان کې راټول شوي دي.
-
د یوولسمې پیړۍ په وروستیو کې د یو تعداد سیاسي پېښو له امله لکه: په ولایت باندې د حکومت د تمرکز نشتوالی او د امیر په نوم د خطبې لوستل او د سکې ایښودل باندي اکتفا، د دې لامل شو چې صلیبیانو پر اسلامي دولت برید وکړ او ماتې یې ورکړه.
