په هر مسئولیت کې چې پاملرنه نه وي، په اوږد مهال او حتی لنډ مهال کې بدي اغیزي او پایلي پکي لیدل کیږي. او کله چې صحي یا غیر صحي مقابلې مسله موجود وي، او تقابل هر ډول تعمق ته اړتیا ولري، د ځواکونو تجهیزول په مختلفو وسایلو باندي د بریا او کامیابۍ لویه اړتیا ده.
د رسنیو اوسنی عصر ترټولو مهم وسیله عالي برد یې دی چې لویدیځه نړۍ د اسلامي نړۍ په پرتله باندي مسلط دی؛ نو ځکه د عامه افکارو مشوش کول، د حقیقي شیانو تحریف کول، او د مسلمانانو ځوانانو بې لاري کول د رسنیو له لاري په شدت سره روان دي. او دوی توانېدلي دي چې نسبي بریاوي هم تر لاسه کړي. له دغه بریاو څخه د اسلامي هویت کړکیچ دی.
د مسلمانانو د هویت کړکیچ له دوو لاملونو څخه اغېزه اخیستې ده: پرمختللي رسنۍ او اطلاعاتي تکنالوژي. ځکه ملي رسنۍ په اکثره هیوادونو کې د سکولار ملاتړي دي، او ملي دولت مدرن نظام له ټولو فرهنګي، اقتصادي او سیاسي پایلو سره یې تقویت کوي، او د ملي هویت په جوړښت کې بې برخي نه دي. خو په نړیوال کچه، اکثره رسنۍ مخصوصا له دویمې نړیوالي جګړې وروسته، د اسلام او مسلمانانو څېره یې بده او منفي ښکاره کړه او اسلامي هویت یې کمزوری کړی. له همدې امله په رسنیو کې د قومي، نژادي او فرقه یي هویت ضد او نقیض تصویرونه خپرول نه یوازې دا چې په ملي او نړیواله کچه د یوه همغږي اسلامي هویت د رامنځ ته کیدو په لاره کې لوی خنډ دی، بلکې د خلکو په تحرک او یووالي باندې یو خنډ دی چې په نړۍ کې وده او پرمختګ وکړي.
په لویدیځه صنعتي نړۍ کې د ملي حکومت بحث تقریبا یوازې د یو ځانګړي ډول حکومت له ودې سره تړاو لري، چې اصل یې په تیرو 200 کلونو کې په لویدیځه اروپا کې، په ځانګړې توګه په مسیحي او پانګوالو هیوادونو کې رامینځته شوی. خو په اسلامي هېوادونو کې د حکومت مفهوم له تاریخي پلوه یو بشپړ توپیر لري، چې د واکمنې ادارې او ټولنې تر منځ د اړیکو په پرتله لوړ او پراخ دی. په تېرو څوارلسو پېړیو کې په اسلامي شرایطو کې د دولت مفهوم په معاصره نړۍ کې د یوه بشپړ او همغږي ملي هویت څرګندونه کوي.
په هرصورت، د شلمې پیړۍ له پیل څخه د نړۍ په دې برخه کې د مختلفو جغرافیایي، ژبنیو او قومي ډلو ویش د ملي دولت د عصري سیسټم په بڼه کې د اوسني هویت بحران رامینځته کړی چې خورا تفصیلي او هر اړخیزې څیړنې ته اړتیا لري. د دې لپاره چې خپل اصل ته بیرته راستانه شي او بیا یې بیرته راولي او ثبات ومومي.
د لویدیځ په څیر، دا د ملي حکومت په رول کې بدلون نه دی، بلکې د رسنیو په بڼه کې د هغه زوړ او موجود تسلسل دی. په همدې خاطر په اسلامي نړۍ کې د اوسني ملت-دولت نظام بحرانونه باید په همدې فرهنګي شرایطو کې وڅیړل شي، ځکه چې د ملت جوړونې بهیر د دغو ټولنو له کلتوري وضعیت سره په بشپړ ډول په ټکر کې دی.
ډېرو لیکوالانو او شنونکو په اسلامي نړۍ کې د هویت بحران له پامه غورځولی او تر اوسه هم په دغسې یوه حالت کې راګیر دي. ځکه چې دوی په رسمي سیاسي بنسټونو لکه حکومت، سیاسي ګوندونو، اداري بنسټونو او عصري پارلماني او حکومتي بنسټونو ټینګار او تکیه کوي؛ په داسې حال کې چې په لویدیځه نړۍ کې د رسنیو د خپرونو پرله پسې او یو اړخیزې هڅې د ټولنو او ملتونو په خوښولو کې د اسلام د رول د مغشوشولو او د هغه د اعتدال د لارښوونو تر اغیزې لاندې راوستل او هغوی ته د بدې سترګه کتل دي. نو په سياسي او عنعنوي ډګرونو کې اسلامي نظامونه بايد له دغو تخريبي پروګرامونو څخه محتاط اوسي او د مخنيوي او مقابلې لپاره يې په احتياط او دقيق ډول پلان جوړ کړي. ځکه نن سبا اسلامي ملتونه د خپل ولس د لیدلوري او روش د بدلولو په لاره کې له خورا جدي فکري خنډ سره مخ دي چې که کنټرول او مخنیوی یې ونشي، نو اوسني او راتلونکي نسلونه به له منځه بوځي.
دا ډېره حساسه، مهمه او د پام وړ خبره ده چې چارواکي به دا د هویت کړکیچ څنګه حل کړي؛ ځکه د ملي حکومت سیاسي جوړښت (چې پر همدې بنسټ رامنځ ته شوی) تر یوې اندازې د بنسټونو د سقوط لامل دی. ولې دا حالت دومره ګډوډ ښکاري؟ په دې برخه کې تر یوه حده غرب ملامت دی او تر یوه حده په واک کې شته ملي اشرافیان هم ملامت دي، ځکه چې د استعمار په دوره کې غرب د هغه مفکورې تشریح او توجیه کول چې د اسلام نړۍ یې تنګ کړې وه.
دوی د استعمار په دوره کې د مسلمانانو په خاوره کې دا مغشوش مفکورې را منځته کړې او د غربي ایډیالوژۍ دغه واردات حتی د استعمار تر پایه پورې دوام درلود. دا په داسې حال کې ده چې په اسلامي نړۍ کې د رسنیو رول باید وڅېړل شي. له ننني عصر څخه مخکې په اسلامي نړۍ کې د ارتباطاتو مرکزونه په عمده توګه جوماتونه وو چې ورځني اجتماعات، د جمعې مراسم، اسلامي اخترونه او په بازارونو، عامه چوکونو او دیني مدرسو کې ټاکل شوې غونډې او جوماتونه نه یوازې د ورځنیو لمونځونو لپاره کارول کیده، بلکې د خبرونو او نظرونو خپرولو لپاره هم کارول کیده او د سیاسي پریکړو لپاره یو ښه مرکز و. د اسلامي رواياتو له مخې، دا ډول خبرې او خطبې د سياسي او مذهبي موضوعاتو مجموعه وه؛ د بېلګې په توګه: د روژې په مبارکه مياشت کې به علمای کرامو د مسايلو د بيانولو په موخه غونډې جوړولې او هغوی ته به د ټولنې د اړتیا وړ ډېر شیان وویل کېدل او له سیاسي اړخه یې ډېر ارزښت درلود.
له دیارلسمې پیړۍ څخه تر نننۍ زمانې پورې اسلامي نړۍ د سیاسي، اقتصادي او ټولنیزو عواملو له امله له نویو ارتباطي ټیکنالوژیو څخه ګټه نه ده اخیستې او د پام وړ هدف یې نه دی ترلاسه کړی. برعکس که غربي نړۍ ته وګورو نو وبه وینو چې د پنځلسمې پیړۍ په نیمایي کې په اروپا کې د ګوتنبرګ د مطبعې اختراع د چاپ په ډګر کې د یوه نوي کلتور د زیږیدو او د یوه خورا لوړ کیفیت خاوند و. خو په اسلامي ټولنو کې دا د ارتباطاتو یوه طریقه وه، او د شفاهي او لیکلي اړیکو پراختیا په یو وخت کې رامنځ ته شوه چې په تدریجي ډول په نوي عصر کې د تخنیکي ډولونو بشپړولو سبب شوه. نو څرګنده ده چې په اسلامي نړۍ کې د ارتباطاتو وده کيفي وده وه، نه کمي وده.
د شپاړسمې پېړۍ څخه تر نولسمې پېړۍ پورې چې کله د وزيرانو شورا رسمي شوه او په يو شمېر اسلامي هېوادونو لکه ترکيه کې رامنځته شوه، د رسمي دولتي خبرونو ليکلو ته ځانګړی ځای ورکړل شو. دولتي خبرونه چې په پای کې یې اخبار بلل کېده، او کله ناکله د جوماتونو له منبر څخه عامو خلکو ته لوستل کېدل. د رسمي دولتي راپور ورکولو دغه بهیر دوام درلود او د عصري ژورنالیزم تر پیل پورې د خبرونو خپرولو لپاره د اړیکو د یوې بریالۍ وسیلې په توګه کار کاوه. د اوولسمې پېړۍ له پيله د چاپ ماشينونه اسلامي هېوادونو لکه مصر، هند، ايران او ترکيې ته وارد شول. د اتلسمې ميلادي پېړۍ په وروستيو او د نولسمې پېړۍ په لومړۍ نيمايي کې چاپي مطبوعاتو په ټوله اسلامي نړۍ کې د ګڼو ورځپاڼو د جوړولو زمينه برابره کړه. د ورځپاڼو دا لومړی پړاو نه یوازې له اروپا څخه د ملتپالنې او سیکولریزم د ننوتلو زمینه وه، بلکې د نولسمې پیړۍ د اسلامي خوځښتونو په خپرېدو او د اروپا د استعمار پر وړاندې په مبارزه کې یې هم مهم رول ولوباوه.
لیکوال: م. فراهي توجګي
By محمد فاتح