امام غزالي رحمهالله د پنځمې هجري پیړۍ د لویو مسلمانو متفکرینو او د اسلامي تاریخ له تر ټولو اغېزناکو شخصیتونو له ډلې څخه و. د نوموړي سیرت او ژوند د ژور فکري او روحاني بدلون ښکارندوی دی، ده له ماشومتوبه نیولې تر علمي او ټولنیز بلوغه د ژوند ډېره برخه د پیچلو دیني او فلسفي مسایلو د حل او حقیقت موندنې په لټه کې تېره کړه.
د امام غزالي رحمهالله زېږېدنه، ماشومتوب او زدهکړې
امام غزالي رحمهالله په ۴۵۰ هجري کال کې د طوس په ښار کې وزېږېد. له ماشومتوبه یې د علم له زدهکړې سره شوق درلود. لومړنۍ زدهکړې یې طوس ښار کې د بېلابېلو استادانو تر څار لاندې ترسره شوې، وروسته بیا د لوړو زدهکړو لپاره بغداد ته ولاړ، هغه وخت بغداد د اسلامي نړۍ تر ټولو لوی علمي مرکز و. په بغداد کې یې له امام الحرمین جویني او نورو سترو استادانو څخه ګټه پورته کړه. د زدهکړې دغه پړاو له فلسفي او کلامي پوښتنو او پلټنو څخه ډک و، چې پایله یې د هغه ځانګړي علمي نظرونه او لیدلوري وو.
له خلوت نه تر جلوت پورې
د امام غزالي رحمهالله د سیرت یو مهم اړخ د هغه ژوره روحاني او فکري تجربه ده. دی بغداد کې د یوه وتلي عالم په توګه پېژندل کېده، خو ډېر ژر یې د فلسفې او روشنفکرۍ له نړۍ نه لاس واخیست، دنیا ته یې شا کړه او د صحرا په زړه کې یې د دین او معرفت په اړه ژور فکرونه پیل کړل. دې خلوت او پر خپله جهانبینۍ بیا کتنې، نوموړی دې ته وهڅاوه چې د حقیقت په ژوره معنا پسې ولاړ شي، او بالاخره له نوي فکري روښانتیا سره بېرته ټولنې ته راوګرځي.
د امام غزالي رحمهالله تجدیدي هڅې
امام غزالي رحمهالله په بېلابېلو علومو بیا کتنه وکړه او اصلاحات یې پکې راوستل.نوموړی وتوانېد چې یوناني فلسفه د اسلامي لید پر اساس وڅیړي او نقد یې کړي، امام غزالي په ځانګړي ډول په خپل مشهور کتاب “تهافت الفلاسفه” کې د ابنسینا او مشائي فلسفي نظريې تر سخت نقد لاندې ونیولې. همدارنګه یې په فقه، کلام، اصول فقه او د حدیث په تفسیر کې اصلاحات او نوښتونه راوستل. دې تجدیدي هڅو د اسلامي نړۍ په علمي فضا کې ژور بدلونونه راوستل.
د فلسفې جراحي
د امام غزالي رحمهالله د تهافت الفلاسفه کتاب له فکري شاهکارونو څخه ګڼل کېږي. په دې اثر کې هغه د یوناني فلسفې، په ځانګړي ډول د ماوراءالطبیعه مسایلو او د خدای د شتون د اثبات پر موضوعاتو شدید نقد کړی دی. غزالي باور درلود چې ډېری فلسفي نظریات د اسلام له دیني اصولو سره په ټکر کې دي او په ځانګړي ډول له دیني اړخه د انسان د روحاني او معنوي اړتیاوو ځواب نشي ویلی. دا اثر د اسلامي فلسفې په تاریخ کې یو مهم تحول او د عقلمحورۍ پر وړاندې د نقد په برخه کې یو ستر ګام بلل کېږي.
د تهافت الفلاسفه اثر او پر باطنيه نقد
امام غزالي رحمهالله د فکري انحراف پر بهیرونو، په ځانګړي ډول پر باطنيه ډلې سخت انتقاد وکړ. ده په خپل کتاب فضائح الباطنیه کې د دغې ډلې له افکارو سره جدي مخالفت وښود. نوموړي دا ډله چې له دین څخه ناسم او شخصي تفسیر وړاندې کوي وننګوله او مسلمانانو ته یې خبرداری ورکړی چې د دا ډول ګمراهکوونکو تفسیرونو په وړاندې بیدار واوسي.
علما او اهل دین
امام غزالي رحمهالله تل له علماوو او اهل دین سره د فکري تعامل غوښتونکی و. ده باور درلود چې دیني علما باید په دیني او ټولنیزو مسایلو کې هم له عقل او هم له وحی څخه ګټه واخلي. غزالي په خپلو لیکنو کې علماوو ته سپارښتنه کړې چې له سطحیتوب څخه ځان وساتي او د دیني موضوعاتو ژورو ته پام وکړي. د هغه د مهمو اثارو له ډلې څخه احیاء علوم الدین کتاب دی چې د علمي او دیني ټولنې پر اخلاقي او روحاني تربیت یې ژور اغېز درلود.
واکمنان او سلاطین
امام غزالي رحمهالله د سلجوقي واکمنۍ پر مهال ژوند کاوه او د سلطان سنجر په شمول یې له یو شمېر حکامو سره اړیکه درلوده. هغه به حکامو ته سپارښتنه کوله چې په خپلو پرېکړې کې د دیني علماوو له مشورو څخه ګټه واخلي او په ټولنه کې اسلامي عدالت تأمین کړي. غزالي ټینګار درلود چې حکام باید د اسلام د دیني او ټولنیزو اهدافو د تحقق لپاره کار وکړي.
د مسلمانانو مختلف قشرونه او ټولنیز اصلاحات
غزالي رحمهالله نه یوازې فکري او فلسفي مسایلو ته پاملرنه کوله، بلکې د اسلامي ټولنې ټولنیزو او اقتصادي ستونزو ته یې هم خاص اهمیت ورکاوه. هغه په خپلو اثارو، په ځانګړي ډول په احیاء علوم الدین کې، پر تقوا، نیکو اخلاقو او ټولنیز عدالت ټینګار کړی، ده باور یې درلود چې یوازې د فردي او ټولنیزو اصلاحاتو له لارې د یوې بشپړې اسلامي ټولنې بنسټ اېښودل ممکن دي.
اصلاحي او روزنیز کتاب
احیاء علوم الدین د امام غزالي رحمهالله هغه لوی اثر دی چې نه یوازې علمي بحثونه یې پکې مطرح کړي، بلکې ګڼ اخلاقي او روزنیز مفاهیم یې هم تر بحث لاندې نیولې دي. دا کتاب په ځانګړي ډول د نفس د تزکیې او فردي روزنې په برخه کې ژور اغېز لري او تر نن ورځې پورې د مسلمانانو له لوري د اخلاقي روزنې په برخه کې ګټه ترې اخیستل کېږي.
د مقام مینه او د نفس محاسبه
امام غزالي رحمهالله په خپلو ګڼو اثارو کې له مقام سره د مینې د خطرونو او د هغې د منفي اغېزې په اړه یادونه کړې ده. ده باور درلود چې انسان تل باید له خپل نفس سره حساب او کتاب وکړي، له غرور، دوکې او د دنیا له مادي غوښتنو څخه ځان وساتي. دا فکري لیدلوری په ځانګړي ډول په احیاء علوم الدین کتاب کې څو څو ځله تکرار شوی او د فردي تربیې یو بنسټیز اصل ګڼل شوی دی.
پر اسلامي نړۍ د امام غزالي رحمهالله اغېز
امام غزالي رحمهالله د یوه ستر اسلامي متفکر په توګه وتوانېد چې په خپلو اثارو کې د عقل او وحې ترکیب وړاندې کړي چې دې ترکیب نه یوازې پر اسلامي نړۍ، بلکې پر لویدیځې فلسفې هم ژور اغېز پرېښود. د ده آثار لا هم د اخلاقي، دیني او فلسفي بحثونو مهمې مراجع ګڼل کېږي او په ښوونیزو، دیني او ټولنیز نظامونو کې استفاده ترې کیږي. د دیني او علمي اصلاحاتو په ځانګړي ډول د فلسفې، کلام، عرفان او اسلامي فقهې د سم درک په برخه کې د امام غزالي نظریات تر نن ورځې د پام وړ دي.
د امام غزالي رحمهالله دوه ممتازه ځانګړنې
امام غزالي رحمهالله دوه ځانګړي او ممتاز صفات درلودل: لومړی، د عقل او ایمان ترمنځ د بېساري یووالي وړتیا؛ دویم د انسان د کمال او د حقیقت پېژندنې په موخه د اخلاقو او د نفس د تزکیې پر اهمیت ټینګار. دا ځانګړنې ددې لامل شوې چې د هغه سیرت په اسلامي تاریخ او بشري تمدن کې د یوې الهي نمونې په توګه مطرح شي.
په ټوله کې امام غزالي رحمهالله د خپلو پراخو اثارو له لارې د فلسفې، کلام، فقهې او اخلاقو په برخو کې ژور تحول رامنځته کړ او د ده آثار لا هم د مسلمانانو او ان د غیراسلامي متفکرینو لپاره د دیني او فکري بنسټونو په توګه پېژندل کېږي.
