کله چې د شپږو میاشتو موده پای ته ورسېده، حضرت علي رضی الله عنه له بصرې څخه عبدالله بن عباس رضی الله عنه راوغوښت. بیا یې شریح بن هاني د څلور سوه کسیزې ډلې په مشرۍ، د حضرت ابو موسی الاشعري رضی الله عنه په ملتیا، د «اذرح» په لور ولېږه او عبدالله بن عباس یې د یادې ډلې د جماعت د امام په توګه وټاکه.
هغه شریح بن هاني ته سپارښتنه وکړه چې هر کله د اذرح په سیمه کې له عمرو بن العاص سره مخامخ شي، نو هغه ته داسې ووایي: “رېښتینولي او صداقت مه پرېږده او د قیامت ورځ په یاد ولره.”
له بلې خوا، حضرت معاویه رضی الله عنه هم عمرو بن العاص د څلور سوه کسانو سره د اذرح په لور ولېږه. د مکې او مدینې یو شمېر لوړ پوړو او مخورو شخصیتونو هم د منځګړیتوب په غونډه کې د ګډون لپاره ځانونه رسولي وو؛ په دوی کې عبدالله بن عمر، عبدالله بن زبیر، عبدالرحمن بن حارث بن هشام مخزومي، عبدالرحمن بن عبدغوث زهري، ابو جهم بن حذیفه عدوي، مغیره بن شعبه، او د یوې سرچینې له مخې سعد بن ابي وقاص رضی الله عنهم شامل وو.
کله چې حضرت علي رضی الله عنه غوښتل ابو موسی الاشعري له کوفې څخه اذرح ته ولېږي، حرقوص بن زهير، چې له خوارجو څخه و، حضرت علي رضی الله عنه ته راغی او ویې ویل: “تاسو د حکم او منځګړي په منلو کې تېروتنه کړې ده؛ اوس هم فرصت لرئ چې خپل ممانعت اعلان کړئ او د دښمنانو په لور حرکت وکړئ؛ موږ له تا سره یو.”
حضرت علي رضی الله عنه وویل: “زه د تړون خلاف عمل نشم کولی.”
حرقوص بن زهیر همغه کس و چې د حضرت عثمان رضی الله عنه د شهادت په پېښه کې یو له ځانګړو اشخاصو او د باغیانو له مشرانو څخه ګڼل کېده. په دې وخت کې، هغه د خوارجو د ډلې مشر ګڼل کېده.
وروسته له هغه چې ابو موسی الاشعري رضی الله عنه د اذرح په لور یون پیل کړ، حضرت علي رضی الله عنه به هره ورځ ابو موسی ته لیکونه او پیغامونه لېږل او له هغه سره به یې اړیکه ساتله. حضرت معاویه رضی الله عنه هم هره ورځ له عمرو بن العاص رضی الله عنه سره اړیکه درلوده. د حضرت علي رضی الله عنه لیکونه به د عبدالله بن عباس رضی الله عنه په نوم لیکل کېدل او د حضرت معاویه رضی الله عنه لیکونه به د عمرو بن العاص رضی الله عنه په نوم لیکل کېدل.
د عمرو بن العاص ملګرو یو ځانګړی نظم او انضباط درلود؛ ټولو د عمرو بن العاص اطاعت کاوه، هېڅ یو یې هم د امیر معاویه رضی الله عنه د لیک په اړه له عمرو بن العاص څخه د پوښتنې کولو فکر نه کاوه.
خو د حضرت علي رضی الله عنه له خوا لېږل شویو خلکو چلند په بشپړ ډول برعکس و؛ دوی به هره ورځ د عبدالله بن عباس رضی الله عنه شاوخوا راټولېدل او له هغه به یې پوښتنه کوله چې حضرت علي رضی الله عنه څه لیکلي دي؟ په دې توګه، هېڅ شی به پټ نه پاتې کېدل او هر څه به سمدلاسه خپرېدل. عبدالله بن عباس رضی الله عنهما له دې وضعیت څخه ډېر ناخوښ و، هغه چې به د ځینو مسایلو د پټولو هڅه او ټینګار کاوه، نو خلک به ترې ناراضه کېدل. له همدې امله، هغوی په ښکاره ډول د هغه پر وړاندې شکایت وکړ او پوښتنه یې وکړه چې ولې هغه د حضرت علي رضی الله عنه لیکونه له دوی څخه پټ ساتلي او دوی یې له مسایلو نه دي خبر کړي.
په پای کې، کله چې عبدالله بن عمر، عبدالرحمن بن ابی بکر، عبدالله بن زبیر، عبدالرحمن بن حارث، عبدالرحمن بن عبد یغوث زهري، ابو جهم بن حذیفه، مغیره بن شعبه، سعد بن ابی وقاص رضی الله عنهم او نور مخور شخصیتونه د اذرح سیمې ته ورسېدل، نو لومړی یوه شخصي غونډه وشوه چې ابو موسی الاشعري او عمرو بن العاص رضی الله عنهما دواړو پکې ګډون وکړ.
د خوارجو جنجالونه او پلمې
لکه څنګه چې مخکې یادونه وشوه، کله چې حضرت علي رضی الله عنه غوښتل چې د څلور سوه کسانو یوه ډله اذرح ته واستوي، حرقوص بن زهیر سعدي ورته وویل: “د منځګړو پرېکړه مه منه؛ بلکې پر شام د برید کولو چمتووالی ونیسه.”
خو حضرت علي رضی الله عنه په ښکاره ویلي وو: “موږ د تړون خلاف عمل نشو کولی.”
مګر د وروستیو حالاتو په پام کې نیولو سره، حضرت علي رضی الله عنه پرېکړه وکړه چې بیاځلي پر شام برید وکړي. کله چې خوارجو ولیدل چې حضرت علي رضی الله عنه اوس پر شام د برید پرېکړه کړې، نو دوه تنه—حرقوص بن زهیر او زرعة بن برج طائي—حضرت علي ته راغلل او ویې ویل: “تاسو مخکې زموږ مشوره و نه منله، مګر اوس غواړئ هماغه کار وکړئ چې موږ یې مخکې وړاندیز کاوه، نو باید دا ومنئ چې تېروتنه مو کړې ده. که تاسو خپله تېروتنه او ګناه ومنئ او توبه وباسئ، موږ چمتو یو چې له تاسو سره یوځای شو.”
حضرت علي رضی الله عنه وویل: “دا تاسو وئ چې ما مو منځګړیتوب ته اړ کړ. ما له پیله پرېکړه کړې وه چې دا ستونزه د جګړې له لارې حل کړم، نو اوس تاسو څنګه ما ملامتولی شئ او له ما څخه د توبې غوښتنه کوئ؟“
د خوارجو مشرانو وویل: “موږ اعتراف کوو چې ګناه مو کړې ده، نو له همدې امله توبه کوو. تاسو هم اعتراف وکړئ او توبه وباسئ، بیا به موږ ټول یوځای د شام له خلکو سره د جګړې لپاره لاړ شو.”
حضرت علي رضی الله عنه وویل: “کله چې ما ګناه نه وي کړې، نو څنګه توبه وکړم؟“
زرعة بن برج طائي وویل: “که تاسو دا کار ونه کړئ، موږ به له تاسو سره د الله تعالی د رضا لپاره جګړه وکړو.”
حضرت علي رضی الله عنه وویل: “هلاک شې! دا به څومره بدبخته یې چې زه ستا په لاس ووژل شم!”
د خوارجو مشران خپه شول، لاړل او ویې ویل: “لا حکم إلا لله، لا حکم إلا لله“ (حاکمیت یوازې د الله تعالی دی)، او بېرته خپلو قرارګاهو ته ستانه شول.
د حضرت علي رضی الله عنه وینا
په دې وخت کې، حضرت علي رضی الله عنه وغوښتل چې د کوفې په جومات کې وینا وکړي. کله چې هغه خپله خطبه پیل کړه، د جومات له یو خوارجي غږ واورېدل شو: “لا حکم إلا لله“ (حاکمیت یوازې د الله تعالی دی).
حضرت علي رضی الله عنه وویل: “کلمة حق یُراد بها الباطل.” (حقه خبره ده، خو له هغې څخه باطل مطلب اخیستل شوی دی.)
بیا یې وویل: “تاسو له موږ سره ډېر بد چلند کوئ، حال دا چې موږ تاسو جوماتونو ته له تګ څخه نه منع کوو؛ تر څو چې زموږ سره وئ، موږ ستاسو د غنیمت برخه په بشپړه توګه درکوو؛ موږ به له تاسو سره تر هغه وخته جګړه ونه کړو تر څو چې تاسو پخپله جګړه پیل نه کړئ. موږ اوس ستاسو په اړه د الله تعالی حکم پلټو او د هغې مطابق عمل کوو.”
له دې خبرو وروسته، حضرت علي رضی الله عنه خپل کور ته راستون شو.
د خوارجو نوې پرېکړه
له دې پېښې وروسته، خوارج د عبدالله بن وهب راسبي په کور کې د مشورې لپاره راټول شول. حرقوص بن زهیر سعدي، حمزه بن سنان، زید بن حصین طائي، شریح بن اوفي عنسي او نورو دا نظر څرګند کړ چې دوی باید کوفه پرېږدي، په غرنیو سیمو کې اډه جوړه کړي، ځانونه د حضرت علي رضی الله عنه له حکومت څخه جلا کړي او خپلواک حکومت تأسیس کړي.
حمزه بن سنان اسدي وویل: “مخکې له دې چې حرکت وکړو، دا اړینه ده چې موږ له خپل منځه یو کس د مشر په توګه وټاکو او خپل بیرغ هغه ته وسپارو.”
د دې هدف لپاره، بله ورځ، د شوال په لسمه، د شریح په کور کې یوه غونډه وشوه. په دې غونډه کې، خوارجو عبدالله بن وهب راسبي د خپل مشر په توګه وټاکه او له هغه سره یې بیعت وکړ.
عبدالله بن وهب وویل: “اوس موږ باید داسې ښار ته لاړ شو چې هلته د الله تعالی حکم پلی کړو، ځکه موږ د حق خلک یو.”
شریح وویل: “موږ باید د مدائن په لور لاړ شو. هلته، د ځای پر ځای شویو کوچنیو ځواکونو په پام کې نیولو سره، موږ کولی شو په اسانۍ سره هغه ونیسو. بیا به موږ له بصرې څخه خپل ملاتړي راوبلو. که موږ ټول یوځای حرکت وکړو، ښایي تعقیب شو، نو غوره به دا وي چې له دوو څخه تر لسو پورې ډلو کې لاړ شو. خو لومړی، د مدائن پر ځای، راځئ چې نهروان ته لاړ شو او له بصرې څخه خپل وروڼه د لیک له لارې راوغواړو.”
کله چې حضرت علي رضی الله عنه ته په کوفه کې خبر ورکړل شو چې خوارج د مدائن په لور روان دي، نو سمدلاسه یې د یو چا له لارې د مدائن والي، سعد بن مسعود بن ابي عبید الثقفي ته پیغام واستاوه چې خوارجو ته متوجه شي او هغوی کنټرول کړي.
سعد بن مسعود خپل وراره، مختار بن ابي عبید، د خپل ځای ناستي په توګه وټاکه او پخپله له مدائن څخه د خوارجو د مقابلې لپاره ووت. ناڅاپه، هغه په کرخ کې د خوارجو له یوې ډلې سره مخ شو او له سهار څخه تر ماښامه پورې له هغوی سره په جګړه کې ښکیل شو. خوارج د شپې په تیاره کې د دجلې له سیند څخه تېر شول.
د بصرې خوارج هم د کرخ په سیمه کې د سعد بن مسعود له لښکر سره مخامخ شول، چې له هغوی سره هم جګړه وشوه. بالاخره، د خوارجو دا ډله هم وتوانېده چې د دجلې له سیند څخه تېر شي او په نهروان کې له خپلو همفکرو ملګرو سره یوځای شي.
په نهروان کې، خوارجو خپل ځواکونه له هر اړخه تجهیز او سمبال کړل. هغوی د حضرت علي رضی الله عنه او د هغه د پلویانو د تکفیر فتوا صادره کړه او د ټولو هغو کسانو د وژلو لپاره یې پلان جوړ کړ چې حضرت علي رضی الله عنه یې پر حقه باله.
د خوارجو شمېر ورځ تر بلې زیاتېده، تر دې چې ۲۵۰۰۰ کسانو ته ورسېد.
By محمد فاتح