لیکوال: عبیدالله نیمروزي
د افغانستان فیلسوف؛ علامه سید جمال الدین افغان رحمه الله (اوومه برخه)
نسب او د زیږېدنې ځای
سید جمال الدین افغان رحمه الله په ۱۸۳۹ زېږدیز کال چې د ۱۲۵۴ هجري قمري کال سره سمون لري، زیږیدلی دی. د هغه د ژوند یوه له مهمو مسلو څخه چې نن ورځ هم پرې بحث کیږي، د هغه د زیږون دقیق ځای دی. په دې اړه دوه اصلي نظریې شتون لري. لومړۍ ډله هغه د ایران د اسدآباد له سیمې څخه بولي، په داسې حال کې چې ځینې نور په دې باور دي چې هغه د افغانستان په اسعد آباد کې زیږیدلی و.
تاریخي څېړنې ښیي چې دوهمه نظریه، یعنې د هغه افغانیت، د ډیرو شواهدو لخوا منل کیږي. د مثال په توګه، معاصرې سرچینې او د ځینو مشهورو او وتلو لیکوالانو آثار لکه حنا الفاخوري، ښیي چې د هغه د زیږیدو ځای د افغانستان اسعد آباد و. دا لیدلوری، د هغه د تاریخي او کورنۍ اړیکو په پام کې نیولو سره، په پراخه کچه منل شوی دی.
د سید جمال الدین پلار، سید صفدر له حسیني ساداتو څخه وو او د هغه د نسب لړۍ امام حسین بن علي بن ابي طالب رضی الله عنهما زوی، امام علي زین العابدین رحمه الله ته رسیږي. دې کورني اړیکو، نه یوازې هغه ته روحاني او ټولنیز مقام ورکړ، بلکې د هغه په شخصیت او افکارو یې هم ژوره اغیزه وکړه. له همغه پیله، د همدې نسب له امله مسلمانانو د سید جمال الدین افغان رحمه الله ډېر قدر او درناوی کاوه او هغه وتوانېد چې له دې مقام څخه د خپلو پیغامونو د خپرولو لپاره ګټه پورته کړي.
د تاریخ پوهانو له نظره، دا نسب او کورنی تړاو د مسلمانانو په منځ کې د سید جمال الدین د محبوبیت او ګرانښت یو له لاملونو څخه و. ډېرو خلکو هغه نه یوازې د یو مفکر او اصلاح کوونکي په توګه، بلکې د مذهبي او روحاني مشر او لارښود په توګه هم منلی و. [۱]
شخصیت او فعالیتونه
سید جمال الدین افغان رحمه الله د خپل پیچلي او څو اړخیز شخصیت له امله له ځوانۍ څخه د خلکو پام ځانته راواړاوه. هغه په ځوانۍ کې د یو ګرځندوی په توګه راڅرګند شو او د هند، ایران، افغانستان، مصر او حتی د اروپایي پلازمینو په څیر مختلفو هیوادونو ته د سفر کولو له لارې یې پراخه تجربه ترلاسه کړه. دا سفرونه، چې نه یوازې سیاسي وو بلکې کلتوري او فکري هم وو، د هغه د شخصیت په جوړښت کې یې ژوره اغیزه درلوده.
د سید جمال الدین افغان رحمه الله دیني روزنه په پیل کې په صوفيانه فضا کې ترسره شوې. په ځوانۍ کې، هغه له عرفاني تعلیماتو او ښوونو سره مینه درلوده او د یو روحاني شخص په توګه پیژندل کیده؛ خو د وخت په تېرېدو او د اسلامي ټولنو له سیاسي او ټولنیزو شرایطو سره د بلدتیا سره، دا تمایل بدل شو. هغه اسلامي بنسټپالنې ته مخه کړه او هڅه یې وکړه چې خپل نظرونه په اسلامي ټولنو کې خپاره کړي.
د سید جمال الدین د شخصیت یوه له ځانګړتیاوو څخه دا وه چې دیني تعلیمات یې د ټولنې له عصري اړتیاوو سره یوځای کول. هغه په دې باور وو چې اسلام، نه یوازې د یو دین په توګه، بلکې د یو جامع ټولنیز او سیاسي نظام په توګه، د مسلمانو ټولنو ننګونې او ستونزې حل کولی شي. له همدې امله، هغه په اسلامي یووالي ټینګار کاوه او هڅه یې کوله چې مسلمانان د ګډو دیني اصولو په شاوخوا کې سره متحد او یو موټي کړي.
کورنۍ
د سید جمال الدین افغان رحمه الله کورنۍ نه یوازې په افغانستان کې، بلکې په سیمه ییزه کچه هم په ټولنیز او سیاسي لحاظ یو لوړ مقام درلود. دا مقام د دوی د شریف نسب او کورنۍ ریښو له امله و، چې د اسلام د پیغمبر صلی الله علیه وسلم کورنۍ ته رسېده. دې شریف نسل له یوې خوا د مسلمانانو په منځ کې، په ځانګړې توګه په افغانستان او شاوخوا سیمو کې، ځانګړی وقار او درناوی ترلاسه کړ او له بلې خوا، دوی ډیر ټولنیز او سیاسي مسؤلیتونه په غاړه درلودل.
د سید جمال الدین افغان رحمه الله کورنۍ، په ځانګړې توګه د افغانستان د تاریخ په ځینو دورو کې، د هیواد په ځینو برخو واکمني کوله او د سیمه ییزو امیرانو او واکمنانو په توګه یې د دې خاورې په سیاسي پرمختګونو کې رول لوباوه؛ خو په هغه وخت کې د امیر دوست محمد خان له واک ته رسیدو سره، د افغانستان په سیاسي وضعیت کې د پام وړ بدلونونه راغلل. دوست محمد خان، چې د مرکزي حکومت د پیاوړتیا او د افغانستان په مختلفو سیمو کې د لا زیات کنټرول ترلاسه کولو لپاره کار کاوه، پریکړه وکړه چې د هیواد سیاسي جوړښت بدل کړي. دا پریکړه د سید جمال الدین افغان رحمه الله د کورنۍ او خاندان په ګډون د ډیرو سیمه ییزو کورنیو د واک له لاسه ورکولو لامل شوه.
د دې بدلونونو په پایله کې، د سید جمال الدین افغان پلار او د هغه ځینې ترونه اړ شول چې کابل ته کډه شي، کوم چې هغه وخت د افغانستان پلازمینه وه. دې کډوالۍ او لېږد، نه یوازې په افغانستان کې لوی سیاسي بدلونونه راوستل، بلکې د سید جمال الدین په ژوند او روزنه یې هم ژورې اغیزې درلودې.
سید جمال الدین اته کلن وو چې کابل ته راغی، چیرته چې هغه د خپل پلار تر څارنې لاندې، چې د علم او سیاست په برخه کې یو وتلی شخصیت و، زده کړې او روزنه ترلاسه کړه. د هغه پلار، چې یو عالم او مذهبي مخور شخصیت ګڼل کېده، د خپل زوی د ښې روزنې لپاره په خپل ټول توان هلې ځلې کولې. په هغه وخت کې، د زده کړې تګلارې او طریقې، په ځانګړې توګه د علماوو او شاهي کورنیو په منځ کې، دودیزې او د دیني او فلسفي تعلیماتو پر بنسټ وې، چې سید جمال الدین ته یې په دې برخو کې د ژورې او پراخې زده کړې فرصت ورکړ.
د سید جمال الدین د ژوند دې دورې د هغه د علمي او دیني شخصیت په جوړښت ژوره اغیزه درلوده او د هغه د ژوند په اوږدو کې یې د هغه د افکارو او نظریاتو په پراختیا کې مهم رول ولوباوه، په ځانګړې توګه د اسلامي یووالي او ټولنیزو اصلاحاتو په برخه کې. [۲]
دوام لري…
[۱]. الفاخوري، حنا. د عربي ادب جامع تاریخ؛ عصري ادبیات. دوهم ټوک، مخ ۷۷، لومړی چاپ، دار الجیل، بيروت، ۱۹۸۶.
[۲]. جواد، مصطفی، د تاریخ او ادب اصول، ټوک ۲۱، مخ ۸۷، لومړی چاپ، دار الجیل، بیروت، ۱۹۹۲.