د افغانستان فیلسوف؛ علامه سید جمال الدین افغان رحمه الله (شپږمه برخه)
د ملي هویت په اړه د نظرونو اختلاف
د سید جمال الدین افغان رحمه الله د ملي هویت موضوع، د هغه د ژوند له خورا جنجالي او اختلافي مسایلو څخه ده، چې تل د بحث او څېړنې لاندې نیول کېږي. دا بحث، پر اسلامي نړۍ د هغه د ژورو اغېزو له امله، د اسلامي څېړونکو او تاریخپوهانو ترمنځ ځانګړی اهمیت لري.
په لنډه توګه، ویلی شو، چې د سید جمال الدین افغاني رحمه الله د مليت او هویت په اړه مختلفې ادعاوې شته، چې په دریو لیدلورو وېشل کېدی شي. لومړی لیدلوری؛ د ایران د خلکو ادعا
ځینې ایراني څېړونکي او لیکوالان باور لري، چې سید جمال الدین افغان رحمه الله، اصلاً ایرانی و.
دا ډله، د بیلابیلو تاریخي سرچینو په حواله وايي، چې هغه د ایران د همدان ولایت د اسدآباد په کلي کې زیږېدلی و.
له دې سرچینو څخه ځینې مهمې دا دي:
1️⃣ د “سید جمال الدین افغاني” کتاب، د محمد علي فروغي اثر:
• دا کتاب، د سید جمال الدین افغاني رحمه الله د ژوند او فعالیتونو په اړه، یو له خورا مهمو ایراني آثارو څخه دی.
• فروغي پدې باور دی، چې سید جمال الدین افغان، ایرانی و، او د همدان په اسدآباد کې زیږېدلی و.
2️⃣ د “سید جمال الدین افغاني، ستر سړی له یو لوی هیواد څخه” کتاب، د علي اصغر کاظمي اثر:
• په دې کتاب کې، کاظمي هم هغو شواهدو ته اشاره کوي، چې ښيي سید جمال الدین په ایران کې زیږېدلی و.
• هغه له بیلابیلو سرچینو څخه استفاده کړې، چې له مخې یې، سید جمال الدین د همدان په اسدآباد کې زیږېدلی و، او له څه مودې وروسته هند او بیا مصر ته کډه شو.
له همدې امله، د څېړونکو یوه ډله پدې باور ده، چې سید جمال الدین د ایران له اسدآباد څخه و.
دا نظریه، د ځینو تاریخي شواهدو او له ایراني علماوو او سیاستوالو سره د هغه د اړیکو پر بنسټ وړاندې شوې.
ځینې ایراني لیکوالان داسې انګیري، چې هغه په شعوري ډول خپل هویت افغان معرفي کړ، ترڅو د مسلمانانو ترمنځ د یووالي د ودې لپاره، یو سیاسي نفوذ پیدا کړي. دوهم لیدلوری؛ د افغانانو ادعا
برعکس، ځینې افغان څېړونکي او لیکوالان په دې باور دي، چې سید جمال الدین افغاني رحمه الله اصلاً افغان و، د کنړ له سیمې څخه و، او په افغانستان کې زیږېدلی و.
دا څېړونکي استدلال کوي، چې د “افغاني” نوم پخپله د دې ادعا ثبوت دی، او بیلابیل تاریخي شواهد دا ښيي، چې هغه په افغانستان کې زیږېدلی و.
د لومړۍ ډلې د نظر پر وړاندې، د څېړونکو او تاریخپوهانو بله ډله، په ځانګړې توګه محمد عماره، دا مسله مستند او پرېکنده بولي، او سید جمال الدین له افغانستانه ګڼي.
د دې ډلې په وینا:1️⃣ سید جمال الدین تل ځان افغان معرفي کاوه.2️⃣ په خپلو لیکنو او ویناوو کې یې دې موضوع ته اشاره کړې.3️⃣ محمد عماره، د هغه د آثارو، لیکنو، او لیکونو په څېړلو سره دا استدلال کوي، چې افغاني هویت، د سید جمال الدین د شخصیت یوه نهبېلېدونکې برخه وه.
د دې ترڅنګ، محمد عماره ټینګار کوي چې سید جمال الدین هیڅکله په مذهبي یا ډله ییزو تمایلاتو ټینګار نه دی کړی او ځان یې مسلمان بللی دی. د عماره په وینا، هغه د فرقه ییزو مسلو په پرتله، په اسلامي یووالي او د مسلمانانو د یووالي او یو موټي توب په پیاوړتیا باندې ډیر تمرکز کړی دی. عماره حتی د سید جمال الدین د شیعه توب ادعا ردوي او ټینګار کوي چې د هغه نظریات او افکار له مذهبي او ډله ییزو پولو څخه هاخوا وو. دې ځانګړتیا هغه د اسلامي یووالي یو له خورا مشهورو شخصیتونو څخه معرفي کړ.
سید جمال الدین په مختلفو غونډو کې د یو اصلاح غوښتونکي، مفکر او حتی د سیاستوال په توګه پیژندل کیده. هغه د خپلو ویناوو او لیکنو له لارې وکولای شول چې په اسلامي نړۍ کې د ډیرو اصلاح غوښتونکو غورځنګونو الهام بخښونکی او سرلاری شي. دغه ځانګړتیاوې د دې لامل شوې چې هغه په نولسمه پېړۍ کې د اسلامي فکر یو له مهمو شخصیتونو څخه وپېژندل شي.
د دې ډلې مهم آثار او شواهد په لاندې ډول دي:
1️⃣ د “سید جمال الدین افغان او اسلامي اصلاحاتو” کتاب، د عبدالرحمن بابا اثر.
• په دې کتاب کې، بابا د سید جمال الدین افغان د ژوند او مبارزو په اړه په تفصیل سره بحث کړی او باور لري چې هغه د افغانستان په یوې سیمې کې زیږیدلی دی. هغه ټینګار کوي چې د “افغان” اصطلاح په هغه وخت کې په عام ډول د ایران او افغانستان د سرحدي سیمو خلکو ته کارول کیده.
2️⃣ د “سید جمال الدین افغاني؛ یو نړیوال شخصیت” کتاب، د پروېز هادي اثر.
• دا کتاب چې د یوه افغان لیکوال لخوا لیکل شوی، په اسلامي نړۍ کې د سید جمال الدین افغاني سیاسي او ټولنیزې اغیزې څیړي. هادي په دې کتاب کې، په مشخص ډول استدلال کوي چې سید جمال الدین افغاني په افغانستان کې زیږیدلی و او ټینګار کوي چې دا موضوع په مختلفو تاریخي سرچینو کې ذکر شوې ده. درېیم لیدلوری: بې پري تاریخ پوهان
د دې ایراني او افغاني ادعاوو ترڅنګ، ځینې تاریخ پوهان او خپلواک څیړونکي هم د سید جمال الدین افغاني د تابعیت په اړه مختلف نظرونه وړاندې کړي دي. په دې اړوند، په ځانګړي توګه تاریخي اسنادو او ځینو لومړی لاس سرچینو ته اشاره کیږي چې د هغه د زیږون ځای او هویت ته یې کره او ځانګړې پاملرنه کړې ده.
په دې اړه، لاندې کتاب ته اشاره کولی شو:
د جورج اني لخوا لیکل شوی کتاب “سید جمال الدین افغاني؛ د ختیځ او لویدیځ ترمنځ”:
• دا کتاب د سید جمال الدین افغاني د ژوند او شخصیت جامع او بې طرفه تحلیل دی.
• په دې کتاب کې، لیکوال د تاریخي اسنادو او مختلفو شواهدو په کتنو او څېړلو سره، دې پایلې ته رسیږي چې سید جمال الدین په ډېر احتمال سره د افغانستان په لویدیځو سیمو کې زیږیدلی دی، که څه هم ځینو ایراني سرچینو هم ادعا کړې چې د هغه زیږیدنه په ایران کې وه. د سید جمال الدین افغان د هویت مسله
د سید جمال الدین افغان د هویت مسله لا هم په تاریخ لیکنه کې یوه جنجالي مسله ده. ځینې ایراني څېړونکي په دې باور دي چې هغه ایرانی دی، پداسې حال کې چې نور، په ځانګړې توګه په افغانستان کې، هغه افغان ګڼي.
د نظرونو او لیدلورو دا تنوع د سید جمال الدین د تاریخي او فکري اهمیت نښه ښکاري. هغه یو داسې شخصیت وو چې هڅه یې کوله له هر ډول ډله ییزو او سیمه ییزو محدودیتونو څخه تېر شي او ټول مسلمانان د اسلام د دین په ګډ محور باندې سره یو موټي کړي. د هغه د ملي هویت په اړه دا اختلاف، په حقیقت کې، په اسلامي نړۍ کې د هغه د اغېزناک توب او مهم رول، کچه ښیي.
په دې برخه کې د اختلافاتو د شتون تر څنګ، سید جمال الدین افغان تل د اسلام او عصري نړۍ په تاریخ کې یو نړیوال او اغیزمن شخصیت و، چې د مسلمانانو په سیاسي او ټولنیزې ویښتیا او بیدارۍ کې یې مهم رول لوبولی دی. دوام لري…
[1]. فروغی، محمدعلی، «سید جمالالدین افغانی»، جلد ۱، ص ۱۲-۴۵، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۲.
[2]. کاظمی، علیاصغر. «سید جمالالدین افغانی، مردی بزرگ از دیاری بزرگ»، ص ۵۵-۸۰، انتشارات اطلاعات، ۱۳۹۰.
[3]. عماره، محمد، الأعمال الكاملة لجمال الدين الأفغاني، ج ۲، ص ۳۲، چاپ اول، دار الشروق، قاهره، ۱۹۹۴.
[4]. جواد، مصطفی. أصول التاريخ والأدب. ج ۲۱، ص ۸۷، چاپ اول، دار الجيل، بیروت، ۱۹۹۲.
[5]. بابا، عبدالرحمن. «سید جمالالدین افغانی و اصلاحات اسلامی»، صفحه: ۱۰۰-۱۳۰، انتشارات پوهنتون کابل، ۱۳۸۵.
[6]. هادی، پرویز. «سید جمالالدین افغانی: یک شخصیت جهانی»، صفحه: ۱۵۰-۱۸۰، انتشارات پوهنتون کابل، ۱۳۹۰.
[7]. آنی، جورج، «سید جمالالدین افغانی: بین شرق و غرب»، صفحه: ۲۱۰-۲۴۰، ترجمۀ احمدی، حسین، انتشارات دارالفکر، ۲۰۰۵.
