په دیني علومو کې یوه له مهمو موضوعاتو څخه د نړۍ د سترو دینونو، په ځانګړې توګه د آسماني دینونو، ترمنځ د توپیرونو او مشترکاتو مسئله ده. دا ځکه چې دینونه په یوه زمانه کې نه دي راڅرګند شوي، بلکې د وخت په تېرېدو او د بشري ټولنې د لارښوونې لپاره، خدای جلجلاله وخت پر وخت یو پېغمبر رالېږلی، ترڅو خلکو ته لارښوونه وکړي؛ کله د خپلواک دین لپاره او کله هم د پخوانیو دینونو د دوام لپاره.
اوس اساسي پوښتنه دا ده: که څه هم مسیحیت او اسلام دواړه له آسماني دینونو څخه دي او د دې دواړو دینونو پیغمبران عليه السلام له اولوالعزم پیغمبرانو څخه دي، نو د تاریخ له مخې، یو د بل پسې راغلي دي.
پوښتنه دا ده چې کوم توپیرونه د دواړو ترمنځ شته؟
د کتابتون د شته سرچینو په کارولو او د توصیفي-تحلیلي میتود په مرسته، دا موندنې ترلاسه کېږي، چې که څه هم د مسیحیت او اسلام ترمنځ مشترکات شته، خو د دغو دوو آسماني دینونو ترمنځ، له څو اړخونو توپیرونه هم شته.
په عین حال کې، دا ممکنه ده، چې ځینې شته توپیرونه د دې دینونو د غړو د چلند او فعالیت له امله وي، نه د هغه دین له ماهیت او ذات څخه.
دا هغه موضوعات دي، چې په نورو لیکنو کې یا نه لیدل کېږي، یا لږ تر لږه د لیکوال له نظره، له پامه غورځېدلي دي.
اوس د دې مسئلې اهمیت او شالید ته په کتو، اساسي پوښتنه دا ده:
که څه هم مسیحیت او اسلام دواړه د آسماني دینونو له جملې څخه دي، د دغو دواړو دینونو پیغمبران علیهم السلام له اولوالعزم پیغمبرانو څخه دي، او د وخت له مخې یو د بل پسې راغلي دي، نو د دواړو ترمنځ کوم توپیرونه موجود دي؟
د کتابتون له شته سرچینو څخه په استفادې او د توصیفي-تحلیلي میتود په مرسته، دا موندنې ترلاسه کېږي، چې که څه هم د مسیحیت او اسلام ترمنځ مشترکات شته، خو د دغو دوو آسماني دینونو ترمنځ له څو اړخونو توپیر هم موجود دی.
په عین حال کې، دا ممکنه ده، چې ځینې موجود توپیرونه د دې دینونو د غړو د چلند او فعالیت له امله وي، نه د هغه دین له ماهیت او ذات څخه.
۱. یو خدای جلجلاله (توحید)
آسماني دینونه، په ځانګړې توګه اسلام، یهودیت او مسیحیت، له بېلابېلو اړخونو سره مشترک نظرونه لري. د هغو له جملې څخه، لاندې څو مهم ټکي په لنډه توګه یادولی شو:
خو د دوی لپاره، خدای تعالی جلجلاله نه د پخوانیو یونانیانو د “آرش” په څېر دی، چې د طبیعت لومړنی اصل ګڼل کېده او نه د هندوانو د “برهمن” په څېر، چې د هر څه علت العلل ګڼل کېږي.
بلکې، دا هغه خدای جلجلاله دی، چې د نړۍ او انسان خالق دی—د حضرت ابراهیم علیه السلام خدای جلجلاله — هغه خدای جلجلاله چې د پیغمبرانو علیهم السلام له لارې له خلکو سره خبرې کړې دي.
د ټولو درېیو دینونو له مخې، که څه هم خدای جلجلاله نه لیدل کېږي، خو پر هر څه احاطه لري او پر ټولو شیانو امر کوي.
مګر هغه خدای جلجلاله دی، چې عبادت یې کېدای شي او د تفکر پر مهال ورسره خبرې کېدای شي.
دا هغه خدای جلجلاله دی، چې د انسانانو پاملرنه کوي او د رحمت او بخښنې څښتن دی (کونګ، ۱۳۷۱: ۱۴).
په اسلامي سنت کې دا باور شته، چې عیسویان د هماغه خدای جلجلاله عبادت کوي، چې مسلمانان یې عبادت کوي. خو ځینې خلک بیا مختلف نظرونه لري، چې آیا مسلمانان او مسیحیان د یو خدای جلجلاله عبادت کوي که نه.
۲. مسیحیت
مسیحیت یو له هغو دوو دینونو څخه دی، چې تر ټولو زیات پیروان لري او په نړۍ کې یو له سترو دینونو څخه شمېرل کېږي.
که څه هم د اسلام له نظره، دا دین منسوخ شوی، خو بیا هم یو آسماني دین دی.
مسیحیت ابراهیمي دین ګڼل کېږي او په اصل کې توحیدي دین دی، چې د هغې ځانګړی ټکی ایمان دی. په حقیقت کې، ایمان هغه ټکی دی، چې تل په عتیق او جدید عهد کې پرې ټینګار شوی دی (عارف، ۱۳۸۴: ۱۱۲)
د دې آسماني دین ځای هم منځنی ختیځ دی او د ډېرو په وینا، حضرت عیسی مسیح علیه السلام د لوی فلسطین په اوسنۍ سیمه کې لوی شوی او خپله بلنه یې پیل کړې ده.
مسیحیت د لومړۍ پیړۍ په ترڅ کې رامنځته شو. دا دین د حضرت عیسی مسیح علیه السلام د ژوند، تعلیماتو، مرګ او بیا ژوندي کېدو پر بنسټ ولاړ دی، او هغه کسان، چې د هغه پیروي کوي، مسیحیان بلل کېږي.
مسلمانان، مسیحیان اهل کتاب ګڼي، خو همدارنګه هغوی کافران هم ګڼي، ځکه چې د تثلیث له امله شرک کوي او له همدې امله، د اسلام د احکامو له مخې، باید ذمي وي.
په ورته ډول، عیسویان هم د اسلام په اړه پراخ نظرونه لري. ډېری عیسویان اسلام ته د غلط دین په سترګه ګوري، ځکه چې مسلمانان تثلیث، د مسیح الوهیت، د عیسی صلیب کول او د مسیح بیا ژوندي کېدل ردوي.
قرآن کریم د اهل کتابو په هکله ښکاره څرګندونې لري او په ډېرو مواردو کې یې، د هغوی د تېروتنو او انحرافاتو د بیانولو ترڅ کې، له هغوی څخه غوښتي دي، چې:
