علامه سید ابوالحسن ندوي رحمه الله (څلور شپېتمه برخه)
د مولانا محمد الیاس کاندهلوي رحمهالله په انقلابي غېږ کې:
د خدای جلجلاله له اولیاوو سره ملګرتیا او اوسېدل د انسان په ذهن او روح کې ژوره اغېزه پرېباسي. د دوی دعاوې د داسې غشي په څېر دي چې تل خپله موخه ولي.
که څه هم علامه ندوي رحمهالله د امت له ستر مبلغ او رباني عارف مولانا محمد الیاس کاندهلوي رحمهالله سره د لیدو دمخه په علومو، فنونو او مختلفو برخو لکه تألیف او لیکلو کې لوړ مقام درلود، خو د مولانا محمد الیاس د خبرو اغېزې په هغه کې د پام وړ بدلون رامنځته کړ. د خپل ژوند له پیل راهیسې هغه د امت د حالت په اړه اندېښمن و او هڅه یې کوله چې د مسلمانانو په مړاوي بدنونو کې د تازګۍ روحیه راژوندۍ کړي، مګر د هغه فعالیتونه محدود او ځانګړي وو.
کله چې حضرت علامه ندوي رحمهالله د مولانا محمد الیاس رحمهالله حضور ته راغی او د هغه له حالاتو او روحیاتو څخه یې ګټه پورته کړه، نو د هغه په وجود کې یو لوی او نهبیانېدونکی ځواک پیدا شو. دې لیدنې هغه له یوې کوچنۍ ویالې څخه په سمندر بدل کړ او له یو محدود فرد څخه یې په یوه نړیوال شخصیت بدل کړ. دا د پام وړ بدلون د مولانا محمد الیاس رحمهالله د ریښتینې او انقلابي ملګرتیا محصول و.
د دین د ریښتیني مبلغ مولانا محمد الیاس رحمهالله مبارک حضور ته په ننوتلو سره، داسې ښکارېده چې علامه ندوي رحمهالله هغه څه ترلاسه کړل چې له ډېرو کلونو راهیسې یې په لټه کې و او په بېپایه مینې او جذبې سره د هغه په لاره روان شو. د مولانا محمد الیاس د ایمان جوش او باطني جذبه دومره نیوونکې وه چې هر څوک به د هغه حضور ته راتلل، بې له شکه به له هغه څخه برخمن کېدل. هغه یو کیمیاپوه و چې خپه زړونه یې بیا راژوندي کړل او خاموشې سینې یې په شور او ولولو ډکې کړې.
ډاکټر عبدالله عباس ندوي په خپل کتاب میر کاروان کې لیکي: “دې عاجز بنده او نورو ملګرو په علامه ندوي کې د پام وړ بدلون هغه وخت ولید کله چې هغه د حضرت مولانا محمد الیاس رحمهالله سره اړیکه ټینګه کړه. داسې ښکارېده لکه یو ناڅرګند غږ چې یې په غوږ کې اورېدل شوی وي.
له دې کتنې مخکې هم مولانا ندوي رحمهالله ملت د اصلاح په اړه فکر کاوه، خو کله چې یې یو بل دردمن ولید چې د حق په لاره کې په نوي نظم او متوازن شکل سره هڅه کوي، نو د هغه هوډ او اراده نوره هم ټینګه او پیاوړې شوه. د دین په لاره کې د میواتي خلکو د نظم او یووالي په لیدلو سره د مولانا الیاس نفوذ په علامه ندوي باندې زیات شو.”
مولانا ندوي رحمهالله میوات (د هندوستان د یوې سیمې نوم دی) په اړه لیکي: “په دې سفر کې، ترټولو حیرانونکې خبره چې ما ولیده او ما ته یې دوامداره خوشحالي او خوښۍ راکړه، د میوات په خاوره کې د مولانا محمد الیاس د تبلیغ نظام و. هغه څه چې ما ولیدل د شلمې میلادي پېړۍ منظره نه وه، بلکې د لومړۍ هجري پېړۍ نقشه وه. اصلاحات او واکمن انقلاب د نبوت د دورې یادونه کوله. د تبلیغاتو جوش، جذبه، شوق او حرارت د لومړۍ هجري پېړۍ د نوي مسلمانانو ورته روحیه یادوي، چې موږ یې دمخه یوازې د اسلام په تاریخ او د رسول الله صلیاللهعلیهوسلم په سیرت کې لوستلي و.”
د دې حالاتو له لیدلو وروسته، حضرت مولانا ندوي رحمهالله په خپل وجود کې یو حیرانونکی بدلون احساس کړ، لکه ټولې لارې چې پرمخ خلاصې شوې وي.
ډاکټر عبدالله عباس ندوي په دې اړه لیکي: “د حالاتو د چینې رازونه، د مولانا د ژوند جوش او جذبه او د هغه مینه ناک بېغرضي د حضرت مولانا محمد الیاس کاندهلوي رحمهالله له روحاني ځواک څخه اخیستل شوي دي. په حقیقت کې، د هغه روغ فطرت او غیر معمولي استعداد لا دمخه په هغه کې ځای پر ځای شوی و.”
د جماعت تبلیغ د کړنو یو انځور
حضرت مولانا ندوي رحمهالله د دې نړیوال غورځنګ د بنسټ ایښودلو څرنګوالی په لاندې ډول انځوروي:
**”حضرت مولانا محمد الیاس رحمهالله (۱۹۴۴/۱۳۶۴ هجري)، کله چې د دین په وړاندې د مسلمانانو بېپروایي، د بېدینۍ تبلیغات او د لویدیځ تمدن وژونکې او پراخېدونکې اغېزې ولیدې، د کړکېچ ژوروالی یې درک کړ. هغه ولیدل چې ډېری عالمان په خوندونو او مادياتو کې ډوب دي او دین ته د خلکو د بلنې دنده یې له پامه غورځولې. دیني مدرسې د ناپوهۍ د سمندر په منځ کې د ټاپوګانو په څېر شوې دي؛ د دوی نفوذ او اغېزه کمه شوې ده، له دوی سره د خلکو اړیکه کمه شوې او د مسلمانانو د ژوند اړیکه له دین سره ډېره کمزورې شوې ده. نو په داسې نازکو شرایطو کې، مولانا محمد الیاس پوه شو چې انزوا، د هوساینې غوښتنه او په مدرسو کې په تدریس بسنه کول هیڅکله د ستونزو حل نه دی. د دې وضعیت د بدلولو لپاره، دا اړینه وه چې له خلکو سره مستقیمه اړیکه ټینګه شي. په دې لاره کې حتی د یوې شیبې ځنډ هم وژونکی عمل ګڼل کېده؛ ځکه چې مسلمانان د هغو ناروغانو په څېر وو چې د خپلې ناروغۍ له شدت څخه بېخبر وو.
مولانا محمد الیاس ټینګار وکړ چې ایمان باید د خلکو په زړونو کې راژوندی شي. په توحید باور او د دین اساسي مسایل باید د دوی په ذهنونو کې ځای پر ځای شي او بیا د اسلام نورې ستنې، دیني علوم او نصیحتونه او ذکرونه ور زده کړل شي. دغه راز، هغه د دعوت د آدابو په بشپړه توګه رعایت کولو، له غیر ضروري چارو څخه ډډه کولو او د مسلمانانو په اکرام او درناوي ټینګار درلود. دې تګلارې نه یوازې دا دعوت اغېزمن کړ، بلکې هغه یې له ازموینو او فتنو څخه هم وساته.
مولانا محمد الیاس رحمهالله دا غورځنګ د میوات له سیمې څخه پیل کړ، چې د ډیلي په جنوب کې موقعیت لري. دا سیمه له اخلاقي او مذهبي پلوه په ټیټه کچه وه. هغه د میوات خلکو ته بلنه ورکړه چې د یو څه مودې لپاره خپل کاروبار پرېږدي او نورو سیمو ته سفر وکړي ترڅو د دعوت او تبلیغ په کار کې برخه واخلي. مولانا په دې باور و چې تر هغه چې دا خلک له خپل فاسد چاپېریال څخه را ونه وځي، د دوی لپاره به د دین زده کړه، د شریعت مطابق ژوند کول او د دیني شعور ترلاسه کول ممکن نه وي.
حضرت مولانا ندوي رحمهالله په دوام کې لیکي: “زرګونو خلکو د مولانا محمد الیاس رحمهالله بلنې ته ځواب ورکړ. دوی نه یوازې د ورځو او اونیو لپاره سفر وکړ، بلکې د میاشتو او کلونو لپاره یې سفرونه وکړل. دغو خلکو دین زده کړ، اخلاق یې ښه کړل او د ایمان جذبه یې په زړونو کې راڅرګنده شوه. دا غورځنګ نه یوازې په هند او پاکستان کې وده وکړه، بلکې د امریکا، اروپا، افریقا او آسټرالیا لویو وچو ته هم خپور شو.”
د تبلیغي جماعت مخالفت او مقاومت
مولانا ندوي رحمهالله دې غورځنګ سره د ځینو بدعتي ډلو، لکه بریلویانو، مخالفت ته اشاره کوي او وایي: “دې ډلو دعوتګر ونه منل او د هغوی په اړه یې ناسمې انګېرنې او شکونه درلودل. د تبلیغي جماعت د فعالیتونو د محدودولو لپاره، دوی هماغه تاکتیک وکاراوه چې مشرکینو د رسول الله صلیاللهعلیهوسلم الله په وخت کې کارولی و: «لا تسمعوا لهذا القران والغوا فیه لعلکم تغلبون.»
خو مولانا ندوي ټینګار کوي: “خدای جلجلاله شاهد دی چې دې ناحقه تورونو او ځورونو هیڅکله د دې ټولنې ثبات نه دی ټکنی کړی؛ بلکې د دوی صبر او زغم ډېر مخالفین له هغوی سره یو ځای کړل. هغه کسان چې په شرک او بدعت کې ښکېل وو، له خپلې ګمراهۍ څخه یې توبه وکړه او د خالص توحید بلنه یې ومنله. دا بریالیتوبونه د زغم، نرمۍ او د نامناسبو خبرو په وړاندې د چوپتیا پایله وه، چې مخالفینو ته یې هم فرصت ورکړ چې نېغه لاره غوره کړي.”
By محمد فاتح