په افغانستان کې د سیاحت جاذبو تحلیل (اتمه برخه)

لیکوال: خدایرحم

په افغانستان کې د سیاحت جاذبو تحلیل (اتمه برخه)

د هرات لوی جومات

ویلای شو چې د هرات لوی جومات د غوري امپراتورۍ د اسلامي معمارۍ لنډیز دی. جامع جوماتونه د اسلامي تمدن په ټول زرین دور کې د یوه ښار د عظمت او ودانۍ نښه ګڼل کېږي. خورا مهم او غوره معماران او هنرمندان د هغوی د جوړولو لپاره راټولېدل او خپل ټول ځواک یې د خپل هنر د ښودلو لپاره کاراوه. په دغه جومات کې په یوه وخت کې تر ۱۰،۰۰۰ ډېر لمونځ کوونکي ځاييږي. دا تاریخي او په زړه پورې ځای اوږد او زوړ تاریخ لري. له اسلام څخه مخکې هم دا ځای د اریایانو د عبادت ځای په توګه کارېده، چې په هغه وخت کې د لرګیو څخه جوړ شوی و.

دا تاریخي ودانۍ نه یوازې د عبادت ځای و، بلکې یوه علمي او فرهنګي مدرسه هم وه، چې د هېواد او نړۍ ګڼ شمېر ویاړمن شخصیتونه یې ښوونه او روزنه کوله. خواجه عبدالله انصاري، خواجه محمد تقي، او نورو عارفانو او شاعرانو په دې مدرسه کې تدریس کاوه. د اسلام له راتګ سره، دغه کوچنی معبد په جومات بدل شو. خلک له کلونو راهیسې هلته لمونځ کوي، خو د لومړي ځل لپاره دا لوی جومات په خپل اوسني شکل او بڼه کې، د برجونو په شاوخوا کې د فیروزه‌يي ټایلونو او ښکلو رواقونو سره، د مرحوم سلطان غیاث الدین غوري لخوا د پخو خښتو، فیروزه‌يي ټایلونو، او نورو تزئیناتو په کارولو سره جوړ شو.

د سلطان غیاث الدین له مړینې وروسته، د هغه زوی سلطان محمود هڅه وکړه چې دغه کار بشپړ کړي، خو د بشپړېدو مرحلې ته ونه رسېد. همدارنګه، د همدې سلطان په وخت کې د جامع جومات په شمال کې د “غیاثیه” په نوم یوه مدرسه جوړه شوه. وروسته، د تیموریانو د تمدن په دوره کې، د تیموریانو د معمارۍ په بڼه یې پر تزئیناتو او کاشي‌کاریو کار وشو.

د هرات لوی جومات د افغانستان یو له مشهورو جوماتونو، تاریخي ځایونو، او د ګرځندوی له مهمو مرکزونو څخه دی. له څو پېړیو وروسته لا هم په دې جومات کې د غوري او تیموریانو د معمارۍ د هنر لوړې څوکې لیدل کېږي. د دې جومات د کاشي‌کاریو لیدل او له برجونو او انګړ څخه تېرېدل یوه نه‌تکرارېدونکې تجربه ده. دا جامع جومات د تاریخ، کلتور، او هنر د بیان یوه بشپړه مجموعه ده چې د معمارۍ، موادو کارونې، او مختلفو ودانیزو تخنیکونو ښکارندويي کوي. کله چې جومات ته ورننوځئ، هر ځای چې ګورئ هنر او مینه ده چې له تاریخ سره ګډه شوې ده.

د هرات لوی جومات یو له مهمو تاریخي سیاحتي ځایونو څخه دی. په رسمي ډول، په ۲۶ هجري قمري کال کې جومات شو. د هجرت له لومړۍ تر پنځمې هجري پېړۍ پورې، د دې جومات اصلي ودانۍ له لرګیو جوړه وه، چې نیمايي برخه یې په ۴۱۴ هجري کال کې د اورلګېدنې له امله ویجاړه شوه.

یاد جامع جومات په خپل اوسني شکل کې، چې په نړۍ کې پنځم لوی جامع جومات ګڼل کېږي، د سلطان غیاث الدین محمد بن سام غوري لخوا، کله چې هرات یې د خپلې پلازمینې په توګه وټاکه، په ۵۹۷ هجري قمري کال کې پلان او جوړ شو.

هغه د دې جومات په بشپړولو کې بریالی نه شو، تر هغه چې په وروستیو دورو کې څو ځله نقاشي او بیا رغونه پرې وشوه. د دغه ستر جومات په رغونه او بیا رغونه کې د هېواد تاریخي او فرهنګي شخصیتونو، لکه شاه رخ میرزا (د امیر تیمور ګرکاني زوی)، ګوهرشاد بیګم، امیر علي شیر نوايي، او نورو امیرانو او معمارانو ارزښتناکه ونډه درلوده.

دا جومات، چې څه د پاسه ۱۴۰۰ کاله لرغونی تاریخ لري، تر ډېره د غوريانو او تیموریانو د معمارۍ په بېلګه جوړ شوی دی. د یادونې وړ ده چې په دغه جومات کې د سلطان غیاث الدین غوري مقبره هم موقعیت لري، چې د جومات د شمالي برج تر شا د ګنبد لاندې ده. د دې انګړ په منځ کې، چې یو لوی حوض پکې دی، یوه مستطیل‌شکله سیمه جوړه شوې ده، چې څلور خواوې یې جومات احاطه کړې دي.

په دې جومات کې بېلابېلې فضاګانې شته، لکه څلور برجونه، شپږ دروازې، ۴۸۰ ګنبدونه، ۱۳۰ رواقونه، ۴۴۰ ستنې، او یوه لویه علمي مدرسه. دا ودانۍ د خټو، خښتو، پلستر کولو، نقاشۍ، او د کوفي، ثلث، او نستعلیق ښکلي خطونو یوه ټولګه بلل کېږي.

په تزئیني معمارۍ کې هر نقش او ډیزاین د خپل ظاهري ارزښت سربېره د کلتور څخه اخیستل شوی ژور ارزښت لري، چې د نسلونو لپاره د ټولنې د خلکو نظر او عقیده څرګندوي.

د هرات د لوی جومات د انګړ په کونج کې د پیتل (برنجي) یو لوی دېګ د خلکو پام ځانته را اړوي. دا دېګ د خپل جوړښت او تزئیناتو له پلوه د غوريانو د دورې د هنر او صنعت د تاریخ یو له عجایبو څخه ګڼل کېږي. پخوا به په دې لوښي کې په ځانګړو ورځو کې شربتونه جوړېدل او خلکو ته وېشل کېدل. د دې لوښي احاطه ۴.۶ متره ده، او ژوروالی یې ۱.۵ متره دی. دا ښکلی قالب په اتم هجري قمري کال کې په هرات کې جوړ شوی و، چې د سعدي شیرازي د ښکلي شعر دوه کرښې پرې لیکل شوې دي:

عرض نقشیست کز ما باز ماند
که هستی را نمی بینم بقائی
مګر صاحب دلی روزی به رحمت
کند در کار درویشان دعائی

د هرات لوی جومات، چې په افغانستان کې د اسلامي معمارۍ یو له مهمو او تاریخي نمونو څخه دی، د سیلانیانو په جلبولو کې ځانګړی اهمیت لري. دا تاریخي ودانۍ، چې د کلتوري میراث په توګه ثبت شوې ده، په دې خاوره کې د اسلامي تمدن د ځلېدو او پرمختګ دورې څرګندونه کوي.

دا جومات، چې په ۱۱مه پېړۍ پورې اړه لري، د پیړیو په اوږدو کې د ډېرو هنرمندانو او معمارانو په لاسونو رغول شوی دی. د هرات جامع جومات، د په زړه پورې معمارۍ، رنګارنګ ټایلنګونو، ګڼو ګنبدونو، او دنګو منارونو سره، د اسلامي ښکلا پېژندنې او هنر نښه ده. د دې داخلي او بهرني ډیزاین د خپل دور هنر څرګندوي او لیدونکو ته بلنه ورکوي، چې له بډایه اسلامي تاریخ او کلتور سره اشنا شي.

د سیاحتي ځای په توګه، د هرات لوی جومات هر کال د نړیوالو او کورنیو سیلانیانو هرکلی کوي، چې د روحاني او کلتوري تجربو په لټه کې وي. دا ځای، له عبادت ځای څخه بهر، د ټولنیزو غونډو او د مذهبي او کلتوري مراسمو د ترسره کولو مرکز دی او د ټولنې د کلتوري اړیکو په پیاوړتیا کې مرسته کوي.

د دې جومات په شاوخوا کې د ګرځندوی پراختیا کولی شي د سیمه‌ایز اقتصاد په بیا رغونه کې مرسته وکړي او د سیمې اوسېدونکو ته نوي کاري فرصتونه رامنځته کړي. د سیلانیانو شتون شاوخوا بازارونو ته وده ورکوي او د ګرځندوی پورې اړوند خدمات پیاوړي کوي.

ادامه لري…