ریاضي علم کې د مسلمانو پوهانو ونډه (دوهمه برخه)

لیکوال: "محمدالافغاني"

ریاضي علم کې د مسلمانو پوهانو ونډه (دوهمه برخه)

په ریاضیاتو کې تلپاتې څېرې

د ریاضیاتو له سترو پوهانو سره پېژندنه، د هغوی په علمي کارونو او ژوند باندې پوهېدل د معاصر ریاضي پوهانو، محصلینو او د دې ډګر د مینه‌والو لپاره حیاتي دي. رياضي د ننني تمدن د یو مهم شاخص په توګه، په نورو علومو باندې يې سیوری کړی او د هغو په وده او پرمختګ کې يې مهم رول لوبولی دی. دا علم د نورو بنسټیزو علومو په څېر وده او تکامل کړی او د معاصر ریاضیاتو د پرمختګ او همدارنګه د نورو علومو د پراختیا لپاره چې د ریاضیاتو په اصولو پورې اړه لري ډېري هڅې ترسره کیږي.

نو د ریاضیاتو په برخه کې هر اړخیز او ارزښتناکو معلوماتو لاسته‌راوړل اړین دي او دا کار هغه مهال شونی دی چې د هغه مشران وپېژندل شي. د دوی د ژوند او کارونو مطالعه کولی شي د دوی څخه د پاته‌شوي پوهو او علومو علاقه او هڅونه په موږ کې رامینځته کړي. په دې برخه کې به موږ په ریاضي کې ځینې نه‌هېرېدونکي او تلپاتې څېرې وڅېړو. د ریاضیاتو په برخه کې، ډیری مشهور شخصیتونه شتون لري چې د دې علم په پرمختګ کې یې ډېره ونډه اخیستې ده. که څه هم په دې لنډه لیکنه کې ټولو ته پاملرنه ممکنه نه ده، خو پکار ده چې د هغو مسلمانو علماوو ذکر وکړو چې په دې برخه کې یې ډېر کار او زيار ايستلی دی او د هغوی ژوند په تفصیل سره وڅېړو. البته، د شرایطو په شتون کې به فيثاغورث، اقليدس، ارشميدس، اراتوستین، ډیوفانتوس او نورو علماو په اړه هم بحث وکړو.

ابوبکر کرخي

1. د ابوبکر کرخي د شخصیت پېژندنه:

ابوبکر کرخي د ابوریحان البیروني، زکریا رازي او ابو علي سینا بلخي معاصر و، چې له البیروني څخه ۳۲ کاله وړاندې وفات شوی دی. په هرصورت، هغه د دریو ذکر شویو پوهانو په څېر مشهور نه دی. کرخي چې د زېږېدو کره کال يې معلوم نه دی، په اصل کې د بغداد اوسېدونکى و، او د يوه مشهور رياضي‌پوه، جيولوجيست او انجنير په توګه پېژندل کيږي.
د نړۍ د سترو ریاضي‌پوهانو له نظره کرخي د مسلمانانو په منځ د الجبري محاسباتي د تیوري استازیتوب کوي، چې له خوارزمي وروسته ګڼل کیږي.
د هغه اثارو په ایټالوي «لئوناردو فيبوناچي»، «لِوي بِن ګارسون» او نورو رياضي‌پوهانو باندې يې ډېره اغیزه درلودلې ده. او له هغه ځايه چې د دې ساینس‌پوه نوم دوه لسیزې د نیویارک علومو په دايرة‌المعارف کې ثبت شوی و، د دې ستر انسان نړیوال شهرت څرګندوي. خو تر اوسه د هغه د مدفن په اړه کره معلومات نشته. کرخي د ریاضياتو په برخه کې ښکلې نظریې لرلې او په دې علومو کې یې ځانګړي خدمتونه ترسره کړي دي چې د دې علومو په تاریخ کې یو ریکارډ دی.

۲- د کرخي کارونه

د کرخي ریاضي او هندسه لکه خوارزمي د منځني ختیځ له ریاضياتو سره خورا نږدې تړاو لري نه د يوناني د نسبتونو سره. د هغه کار یوازې د دويمې درجې الجبري معادلاتو پورې محدود نه و، او د لوړو درجو معادلات هم پکې شامل وه.

۳- د کرخي اثار او تأليفات

کرخي ډېر کتابونه ليکلي چې نړيوال شهرت ته رسېدلي دي. لاندې د ده د کتابونو لیست او د ذخیره کولو ځایونه دي:

1- الفخري في صناعة الجبر و المقابلة – پاریس، استانبول او قاهره.
2- الکافي في الحساب – استانبول او آلمان.
3- البدیع في الحساب.
4- علل حساب الجبر و المقابلة په ۵ بابونو کې – آنکارا او آکسفورد.
5- مختصري في الحساب و المساحة – اسکندریه، مصر.
6- الاجذار – د تهران د پوهنتون کتابتون کې.
7- حساب الهند.
8- المسائل و الجوابات في الحساب – پاریس.
9- العقود و الابنیة.
10- انباط میاه الخفیة.

کرخي نه یوازې د ریاضي او میخانیکي علومو په برخه کې د ساینس پوه په توګه پېژندل شوی، بلکې هغه د ځمکې لاندې اوبو د کشف او د استخراج د میتودونو په برخه کې هم مخکښ و. هغه نوښتګر نظریات، میتودونه او اختراعات درلودل. د “انباط میاه الخفیة” کتاب ( 10نمبر) نږدې 30٪ د ویکتور نقشو ته ځانګړې شوې، او کرخي شاید لومړی کس و چې د ځمکې د ویکتور نقشې یې معرفي کړې.

د کرخي د آثارو او تأليفاتو په اړه په بېلابېلو سرچينو کې اشارې ورته شوي دي، چې په يوه تفصيلي څېړنه کې سره راټولېدی شي.

ادامه لري…