په قرآن کریم او د رسول الله صلی الله علیه وسلم په احادیثو کې د اعتدال اصل ته ډېره پاملرنه شوې ده. د دې دوو اصولو له مخې، د هر کمال ترلاسه کول یوازې په چارو کې د اعتدال له لارې ممکن دي. ځکه د قرآن کریم له نظره مستقيمه لار هغه لاره ده چې انسان د کامل کمال لوري ته رسوي او خداى جل جلاله ته د نږدې کېدو لپاره د زمينې په پيدا کولو سره د “الهي خلافت” د رسالت د سرته رسولو لپاره په بشپړ او مطلق ډول زمينه برابروي. نو ځکه اعتدال د انسان د تکامل لپاره یو اړین عنصر دی او که چیرې د انسان چلند د اعتدال سره وي نو د هغه په روح کې ثبات د هغه تر افراط او تفریط پورې به تلپاتي وي.
اعتدال نه یوازې ساینس پوهانو لپاره د ستاینې او د خوښې وړ شی دی، چې قرآني لارښوونو هم دا تائید کوي او بشري ټولنه یې په خپل تکامل کې اعتدال ته بللې ده چې موږ په خپلو دعاګانو کې له لوی خدای جل جلاله څخه وغواړو چې موږ هغه منځنۍ لار ته لارښوونه وکړي چې په هغه کې ثبات او استقامت وي: : «اهْدِناَ الصِّراطَ المُسْتقَیمَ»؛ “موږ سمې لارې ته هدایت کړه.”
د دې آيت او قرآني دُعا مفهوم ته په پام سره څرګنده شوه چې د اعتدال او “صراط مستقیم” تر منځ ډېره ټينګه او ثابته اړيکه ده؛ ځکه د «صراط مستقيم» په مفهوم کې «اعتدال » تضمين شوی دی او د اسلام مُبارک دين چې سمه لار ده، د «اعتدال» دين په توګه بيان شوی دی او د آيت په لومړۍ برخه کې هغو کسانو ته چې اعتدال لري او په دویمه برخه د افراطي خلکو ته اشاره کوي؛ ځکه چې دوی په حقیقت پوهېږي، خو دوی پرې صبر نه دی کړی او وروستۍ برخه یې د ظالمانو او ګناهګارانو په اړه ده. ځکه چې دوی نه حقیقت پېژني او نه ثابت قدمه دي. نو ” صراط مستقیم ” د اعتدال لاره ده او د ایمان کمال یوازې د اعتدال له لارې ترلاسه کېدی شي.
خدای تعالی جل جلاله ټول ښه شیان په اعتدال کې پریښي دي او د اسلام مُبارک دین موږ یې له افراط او تفریط منع کړي یو او د اعتدال لاره یې غوره کړې ده او دا حقیقت د اسلام د ګران پیغمبر صلی الله علیه وسلم په احادیثو او په ټولو اعمالو، اخلاقو او مُبارک ژوند کې څرګند دی. هغه په هېڅ صورت کې له اعتدال څخه نه دی وتلی.
د رسول الله صلی الله علیه وسلم ژوند په ټولو اړخونو کې اعتدال و او په صحیح حدیث کې راغلي دي: «عن أبي سعيد الخدري عن النبي صلى الله عليه وسلم: «الوسط العدل» جعلناكم أمة وسطا»؛ «وسط» (په مذکور آیت کې) د میانه روۍ په معنا ده.
په بل حدیث کې رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمایي: «إِنَّ اللَّهَ لَمْ يَبْعَثْنِى مُعَنِّتًا وَلاَ مُتَعَنِّتًا وَلَكِنْ بَعَثَنِى مُعَلِّمًا مُيَسِّرًا»؛ « خدای تعالی جل جلاله زه د دې لپاره نه یم رالېږلی چې په خپل ځان سختګیري وکړم او یا نور په مصیبت کې واچوم، بلکې هغه زه یې د یو آسانه نیونکي معلم په توګه لېږلی یم.»
په یو حدیث کې روایت دی:« عن أنس رضي الله عنه أنَّ نفرًا مِن أصحابِ النَّبيِّ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم سأَلوا أزواجَ النَّبيِّ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم عن عملِه في السِّرِّ فقال بعضُهم: لا أتزوَّجُ وقال بعضُهم: لا آكُلُ اللَّحمَ وقال بعضُهم: لا أنامُ على فراشٍ فحمِد اللهَ وأثنى عليه ثمَّ قال: ( ما بالُ أقوامٍ قالوا كذا كذا لكنِّي أُصَلِّي وأنامُ وأصومُ وأُفطِرُ وأتزوَّجُ النِّساءَ فمَن رغِب عن سُنَّتي فليس منِّي»؛
« د صحابه کرامو یوې ډلې د رسول الله صلی الله علیه وسلم له مېرمنو څخه د رسول الله صلی الله علیه و سلم د کارونو په پټه پوښتنه وکړه، یوه یې وویل: چې زه روژه نیسم او هېڅ وخت هغه نه پرېږدم، او دویم وویل: چې زه د شپې راوېښېږم او هېڅ کله نه ویدېږم او دریم وویل: چې زه له ښځو سره واده نه کوم او واده په ځان حرام کوم او پیغمبر صلی الله علیه و سلم وویل: چې په خلګو څه شوي چې داسې خبرې کوي او خپل په اړه یې وفرمایل: چې خو زه لمونځ کوم، ویده کېږم، روژه نیسم، روژه ماتوم او له ښځو سره نکاح کوم، نو څوک چې زما له سنت څخه انحراف وکړي زما څخه نه دی.
په بل ځای کې رسول الله صلی الله علیه وسلم خپلو اصحابو ته فرمایلي دي: « لا تطرُوني كما أطرتِ النصارَى ابنَ مريمَ إنما أنا عبدٌ فقولوا عبدُ اللهِ ورسولُه»؛ « زما په هکله دومره زیاتی مه کوه لکه څنګه چې عیسویت د عیسی بن مریم سره وکړ؛ ځکه چې زه یوازې د خدای جل جلاله بنده یم، نو ووایه: د خدای جل جلاله بنده او د هغه رسول صلی الله علیه وسلم.»
همدارنګه رسول الله صلی الله علیه وسلم په ټولو شیانو کې اعتدال غوره ګڼلی او فرمایلي دي: «خیر الأمور أوسطها»؛ “غوره کارونه تر ټولو میانه او معتدل کارونه دي.”
رسول الله صلى الله عليه وسلم فرمايي: «یسّروا و لاتعسّرا وبشّرا ولاتنفّرا وتطاوعا ولاتختلفا»؛ ” اساني کوئ او سختي مه کوئ، ښه خبر کوئ او نفرت مه کوئ، یو له بل سره په همغږي اوسئ او مه ویشل کیږئ.”
رسول الله صلی الله علیه وسلم په هر کار کې د اعتدال امر کړی او فرمايي: القَصْدَ القَصْدَ، تبلغوا»؛ “اعتدال کوئ، اعتدال کوئ، تر څو ورسېږی، (په خپلو کړنو کې اعتدال ولرئ ترڅو هغه څه ترلاسه کړئ چې تاسو یې په غوره طریقه غواړئ)”.
د ذکر شوو آیاتونو او احادیثو مفهوم موږ ته دا راښيي چې د خدای په دین کې، که هغه په ټولنیزو چارو کې وي او یا په شخصي کارونو کې افراط نه دی ښه. بلکې بايد د منځني اُمت د قرآني ځانګړتياوو سره سم ځان سينګار کړو، لکه څنګه چي الله سبحانه وتعالی موږ ته امر کړی او رسول الله صلی الله عليه وسلم په خپل صحیح سنتو کې ورته سپارښتنه کړې ده.
