هغه مذهبونه چې د طبیعت پالنې پر بنسټ رامنځته شوي دي
د روڼفکرۍ او روښانتیا په زمانه کې د طبیعت پالنې خپریدل د عقیدې او ایمان په ډګر کې د دوه بنسټیزو او نویو مذهبونو د خپریدو لامل شو او مسیحي ټولنه یې په نوي الحاد او پراخې بې دینۍ باندې اخته کړه. دغو دوو مذهبونو په حقیقت کې د روحانیت هغه کوچنۍ نښې له منځه یوړلې چې په مسیحي ټولنه کې پاتې وې.
د «دئیزم» مذهب
لومړی مذهب او نظریه چې د الحاد د رامینځته کیدو او پراخیدو او په مسیحي ټولنه کې د خدای د اغېزې د ردولو په موخه رامینځته شو د “ربوبین” مذهب و چې په دئیزم باندې مشهور و. دې مذهب د وحی څخه انکار وکړ مګر بیا هم په خدای باور درلود. دا مذهب په حقیقت کې انتقالي فکر تعقیباوه؛ ځکه چې د عیسویت له خدای څخه بشپړ انکار ناممکن و؛ په دې معنی چې دوی په یو وخت کې د خدای له وجوده انکار نه دی کړی، بلکې د خدای موجودیت یې منلی خو له وحې څخه یې انکار کړی دی.
برینټن د دې مذهب په اړه وايي: دا دین د نیوټن د خوښې نړۍ ته ترټولو نږدې ممکنه او روښانه انعکاس و چې د قانون خلاف ودرېده او د هغه په مطابق خپور شو. په دې دین کې، خدای، هغه شخص چې د دې ابزاري نړۍ د پلان کولو، جوړولو او حرکت کولو مسولیت لري.
د دې مذهب د مشرانو په منځ کې د “ولټر” او ” باب” په څیر خلک او داسې نور خلک یادولی شو چې په لوی خدای باندې د ایمان په اړتیا باور درلود، مګر د وحی څخه یې انکار کاوه؛ ځکه چې که دوی وحی منلې وي، داسې ګنل کېده لکه څنګه چې دوی د خپل دښمن یعنې کلیسا تعلیمات سم ګڼي او مني یې، د دوی عقیده هغه ریښتینی او واقعي ایمان نه و چې د دینونو اصلي هدف او غوښتنه وه؛ ځکه چې د دې خدای هر عمل او اثر چې دوی پرې باور درلود، د دوی په نظر دا و چې خدای نړۍ جوړه کړې او بیا یې د تاسیس شوي قوانینو سره سم گردش ته پریښوده، دا عقیده د نیوټن نظریې ته ورته ده، هغه عقیده درلوده: د نړۍ تخلیق د ساعت جوړونکي په څیر دی چې هغه یې جوړ کړ او بیا یې پریښود چې حرکت وکړي او پخپله کار وکړي.
دوی ویل: خدای انسان ته عقل ورکړی او بیا یې د خپلې خوښې له مخې د کارولو لپاره ازاد پرېښی دی، که څه هم انسان د دنیا له سترو وسیلو څخه دی، خو لازمه ده چې خپلې ګټې او عقل د طبیعت د قانون له مخې تنظیم کړي.
د دې دین د خلکو په نظر د دې خدای لمونځ او عبادت چې د ساعت جوړونکي په څیر دی او په هغه څه کې لاسوهنه نشي کولی چې هغه یې جوړ کړی، که څه هم وغواړي چې لاسوهنه وکړي خو بې ګټې دي. د دې نظريې د خاوندانو په اند، دا خداى د سينا په دښته كې حضرت موسى ته نه و راښكاره شوی او نه يې خپل يواځينى زوى ځمكې ته رالېږلى و، چې ګناهګاره خلك وژغوري، خو دا هېڅكله هم شونې نه ده چې دا خداى دې زوی ولري.
مادي الحادي مذهب
اله ګرا دین خپلو ځینو معاصرو ته الهام ورکړ چې دا لرې او بې کاره خدای چې هیڅ اړتیا نلري باید رد شي. لکه څنګه چې د فولټیر حکمت وايي چې که خدای شتون ونلري، موږ باید هغه اختراع کړو! مګر کله چې طبیعت شتون ولري نو موږ د خدای ایجاد کولو ته اړتیا نه لرو او که موږ د خدای شتون ومنو، موږ به یو څه د کلیسا د ادعاوو حقیقت منلی وي، نو دا غوره ده چې د کلیسا سره د مخالفت کولو لپاره هم باید د خدای وجود ناممکنه وګڼو.
دا په 18 پیړۍ کې د کلیسا او مذهب ترمنځ د جګړې عمومي کرښې او اساسي اصول وو. دا هم باید په پام کې ونیول شي چې دا جګړه یوازې د فیلسوفانو او لوستو او کلتوري طبقو لپاره وه او عامو خلکو ته نه وه خپره شوې او کیسه د اتلسمې پیړۍ په وروستیو او په 1789 کې د فرانسې له انقلاب وروسته عمومي او ټولیزه شوه او یوه عمومي او پراخه جګړه رامنځته شوه.
دفرانسې په انقلاب سره د اروپا د تاریخي نښو نښانو روښانه نښه راښکاره شوه او د دین او بې دینۍ تر منځ د جګړې نوی دوره پیل شوه.
په همدې خاطر په راتلونکې موضوع کې به د فرانسې د انقلاب موضوع، په غربي ټولنه د هغې اغیزې او د دې پاڅون لاملونه او عوامل وڅیړو.
لیکوال: ابورائف
By محمد فاتح