د امام ترمذي رحمه الله علمي ژوندلیک (دیارلسمه برخه)
د علم حدیث تعریف
د حدیث علم یو له مهمو او بنسټیزو اسلامي علومو څخه دی چې د رسول الله صلی الله علیه وسلم له سنتو سره د امت د نښلولو وسیله ده. د دې علم په تعریف کې د احادیثو علماوو بېلابېل تعبیرونه وړاندې کړي دي.
علامه بدرالدین عیني په خپل کتاب «عمدة القارئ في شرح صحیح البخاري» کې لیکي:«هغه علم چې په وسیله یې د رسول الله صلی الله علیه وسلم اقوال، افعال او احوال معلومیږي.»
دغه تعریف یوازې هغو احادیثو ته شامل دی چې رسول الله صلی الله علیه وسلم ته منسوب دي (مرفوع حدیثونه)، خو موقوف احادیث (چې صحابه رضي الله عنهم ته منسوب دي) او مقطوع احادیث (چې تابعینو ته منسوب دي) نه رانغاړي.
حافظ سخاوي رحمه الله هم په خپل کتاب «فتح المغیث بشرح ألفیة الحدیث» کې ورته تعریف وړاندې کړی او لیکي:«د حدیث علم عبارت دی له هغه قول، فعل، تقریر او صفت چې رسول الله صلی الله علیه وسلم ته منسوب دی.»
د دې عیب د لرې کولو او د یو بشپړ تعریف د وړاندې کولو لپاره، په «فتح الباقي بشرح ألفیة العراقي» کې یو ډېر جامع تعریف ذکر شوی دی:«معرفة ما أضيف إلى رسول الله صلی الله علیه وسلم أو إلى أصحابه أو إلى من دونه قولاً أو فعلاً أو صفة أو تقريراً.»
دغه تعریف موقوف او مقطوع احادیث هم رانغاړي. خو ځینو څېړونکو پر دې تعریف نیوکه کړې او ویلي یې دي چې د «من دونه» عبارت واضح حدود نه لري. ممکن دا داسې تفسیر شي چې د غیرمعتبر اقوالو او افعالو شاملیت ته لاره هواره کړي.
د علم حدیث ډولونه
د حدیث علم په دوو برخو وېشل شوی دی:
1. د روایة علم حدیث:دا څانګه د رسول الله صلی الله علیه وسلم اقوال، افعال، تقریرات او صفتونه ثبتوي. په بل عبارت، «د روایة علم حدیث» د نبوي میراث یوه خزانه ده، چې د احادیثو علماوو دقت او احتیاط سره ثبت کړې او انتقال کړې ده.
2. د درایة علم حدیث:د دې څانګې موخه د سند او د حدیث د متن مفصله او دقیقه څېړنه ده. دا څېړنه د احادیثو د صحت او ضعف معلومولو لپاره ترسره کیږي، څو صحیح حدیثونه له ضعیفو څخه جلا شي.
د علم حدیث موضوع
د علم حدیث په اړه بېلابېل نظرونه وړاندې شوي دي. علامه کرماني په دې باور دی چې:«د رسول الله صلی الله علیه وسلم ذات د علم حدیث موضوع ده.»
دا نظر علامه محیي الدین کافیجي په خپل کتاب «تدریب الراوي في شرح تقریب النواوي» کې نقل کړی دی. هغه وايي:«د رسول الله صلی الله علیه وسلم ذات د علم طب موضوع کېدی شي، نه د علم حدیث.»
خو علامه سیوطي رحمه الله دغه نیوکه نه مني او وایي چې د علامه کرماني مراد د «ذات نبي»، «من حیث هی هی» نه دی، بلکې «من حیث انه رسول الله صلی الله علیه وسلم» دی. په بل عبارت، د علم حدیث موضوع د رسول الله صلی الله علیه وسلم اقوال، افعال او نور شئونات دي چې هغه د خدای تعالی پیغمبر او رسول په توګه ځانګړي کوي.
د علم حدیث غرض او غایت
د علم حدیث وروستۍ موخه د رسول الله صلی الله علیه وسلم هدایت ته لارښوونه ده، هغه څه چې قرآن کریم پرې ټینګار کړی دی:«لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا»ژباړه: «یقینا ستاسو لپاره د رسول الله صلی الله علیه وسلم په شخصیت کې غوره نمونه ده، د هغه چا لپاره چې په خدای تعالی او د قیامت په ورځې ایمان لري او خدای ډېر یادوي.»
ابن حجر عسقلاني د «نزهة النظر» په سریزه کې دې ټکي ته اشاره کړې ده:«د حدیث علم د نبوي سنت د عملي کولو او د دنیا او آخرت د سعادت د ترلاسه کولو لپاره دی.»
د حدیث د علم شرف او فضیلت
د حدیث علم یو ځانګړی شرف او فضیلت لري؛ ځکه چې دا علم په مستقیمه توګه د رسول الله صلی الله علیه وسلم له خبرو، کړنو او سیرت سره تړاو لري. په دې اړه قرآن کریم فرمایي:«وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»ژباړه: «هغه څه چې د خدای رسول صلی الله علیه وسلم تاسو ته راوړي دي، هغه ومنئ، او له هغه څه څخه چې تاسو یې منع کړي یاست، ډډه وکړئ.»
سربېره پر دې، رسول الله صلی الله علیه وسلم په یوه مشهور حدیث کې فرمایلي دي:«نَضَّرَ اللَّهُ امْرَأً سَمِعَ مِنَّا حَدِيثًا فَحَفِظَهُ حَتَّى يُبَلِّغَهُ غَيْرَهُ»ژباړه: «خدای دې د هغه چا مخ روښانه کړي چې زموږ څخه حدیث واوري، حفظ یې کړي او نورو ته یې ورسوي.»
حافظ ابن عبدالبر په خپل جامع کتاب «بیان العلم وفضله» کې د حدیثو د علومو د فضیلت په اړه په تفصیل سره خبرې کړي دي او ویلي یې دي چې:«له هغه علم نه لوړ او ارزښتناک بل علم نشته چې انسان د رسول الله صلی الله علیه وسلم پېژندنې او هدایت ته لارښوونه کوي.»
د علومو وېش
د ډېرو علماوو په وینا، علوم په عموم کې په دوو لویو برخو وېشل شوي دي: نقلي علوم او عقلي علوم. هره برخه بیا په دوو نورو برخو وېشل کېږي، چې په لاندې ډول دي:
۱. عالیه عقلي علوم:
دا کټګوري نظري او فلسفي علوم رانغاړي، چې د عقلاني تفکر او استدلال پر بنسټ ولاړ دي. د دې علومو ځینې بېلګې عبارت دي له:
• فلسفه
• رمل
• جفر
• نجوماو نور غیرعادي علوم، چې د انساني او کیهاني وړاندوینو او تحلیلونو سره تړاو لري.
۲. عالیه نقلي علوم:
دا برخه دیني علوم رانغاړي، چې له نقلي سرچینو څخه اخیستل شوي او د دین په تفسیر او پوهه پورې تړاو لري. د دې علومو مهمې بېلګې عبارت دي له:
• د قرآن کریم تفسیر
• د حدیث علم
• اسلامي فقه
• د فقهې اصول
۳. آلیه عقلي علوم:
دا کټګوري د عقلاني علومو د ښه پوهېدو لپاره اړین آلات یا وسایل رانغاړي. د دې برخې تر ټولو مشهور مثال منطق دی، چې د عقلاني فکر کولو او د استدلالونو د ارزونې وسیله ګڼل کېږي.
۴. آلیه نقلي علوم:
دا کټګوري د نقلي علومو د ښه پوهېدو لپاره اړین وسایل رانغاړي. په دې برخه کې د عربي ژبې د پوهې علوم شامل دي، لکه:
• صرف
• نحو
• بلاغت
• معاني
• بیان
• بدیع
دا علوم په ځانګړې توګه د قرآن کریم او نبوي حدیث د متونو په سمه پوهه کې ډېر ګټور دي.
پایله
په دغو څلورو څانګو کې عالیه نقلي علوم په ځانګړې توګه د حدیث علم، ځانګړی ارزښت او اهمیت لري او د دین په پوهېدو او تفسیر کې د بنسټیزو علومو په توګه پیژندل کېږي.
