د امام ترمذي رحمه الله علمي ژوندلیک (یوولسمه برخه)

لیکوال: عبیدالله نیمروزي

د امام ترمذي رحمه الله علمي ژوندلیک (یوولسمه برخه)

روڼوالی

په تېرو برخو کې مو د امام ترمذي رحمه الله د علمي کارونو په اړه خبرې وکړې او د حدیثو په امامانو کې د هغه عالي مقام وڅېړلو. د دغو موضوعاتو ژور او هر اړخیز درک لپاره، اړتیا ده چې هغه ډګر ته ننوځو چې د حدیثو د علم بنسټ او ټینګ اساس ګڼل کېږي. د دې اصولو او بنسټونو له پوهېدو پرته، د امام ترمذي رحمه الله په څېر د امامانو شخصیت او کارونه په سمه توګه نه شو څېړلی. زموږ هڅې به بیا د هغې ودانۍ په څېر وي چې بنسټ یې کمزوری وي.

دا ډول موضوعات نه یوازې ساده مقدمات نه دي، بلکې اړین او حیاتي هم دي؛ ځکه دا د حدیثو د امامانو د مقام پېژندنې او د هغوی د علمي آثارو د ارزښت تر منځ نښلونکې کړۍ ده. څنګه چې په هر علم کې مقدمات، تعریفونه او اصطلاحات د هغه علم د درک کلۍ ګڼل کېږي، په حدیثو کې د دې مفاهیمو پېژندل هم د دې نوراني علم د حقیقت پوهېدو او د هغه د خاوندانو د مقام درک لپاره یو اړین شرط دی.

که یوه بېلګه وړاندې کړو، نو د دې مفاهیمو د ارزښت روښانتیا به داسې وي: لکه څنګه چې د یوه قوم ژبه او ادبیات له پېژندلو پرته د هغه قوم د مشرانو د وینا او کړنو په سمه توګه درک ناشونی دی، د حدیثو په علم کې هم د محدثینو او راویانو مقام په سمه توګه نه شي درک کېدای، پرته له دې چې د علم اساسات او اصطلاحات وپېژنو.

د موضوعاتو لنډیز

۱. د حدیث تعریف

لغوي معنی: “حدیث” د نوي کلام معنی لري او د هغه ضد کلمه “قدیم” ده.
اصطلاحي معنی (د اصولیانو له نظره): حدیث د رسول الله صلی الله علیه وسلم اختیاري اقوال او افعال دي.
اصطلاحي معنی (د محدثینو له نظره): د رسول الله صلی الله علیه وسلم اقوال، افعال، تقریرات، او اختیاري یا غیراختیاري صفات دي.

۲. د حدیث د نامه لامل

ځینو علماو، لکه حافظ ابن حجر رحمه الله، د حدیث د نامه لامل د قرآن د قدیم کلام په مقابل کې ګڼلی دی. علامه شبیر احمد عثماني رحمه الله دغه نوم د مبارک آیت «وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ» څخه اخیستل ګڼي. په دې معنی چې خدای تعالی رسول الله صلی الله علیه وسلم وټاکه چې خلکو ته د احکامو او شرایعو د ښوونې نعمت بیان کړي، او دا رسالت د هغه د اقوالو او افعالو په بڼه ترسره شو.

۳. د حدیث مترادفات

د “خبر”، “اثر”، او “روایت” کلمې کله ناکله د حدیث لپاره د مترادف کلماتو په توګه کارول کېږي.

• خبر: عمومي معنی لري او د رسول الله صلی الله علیه وسلم او نورو خبرې هم پکې شاملې دي.

• اثر: له صحابه کرامو او تابعینو څخه منقول روایتونه دي.

د ډېرو علماو په اند، د دې اصطلاحاتو ترمنځ توپیر نشته، خو ځینو، لکه د خراساني فقهاوو، د احادیثو په برخه کې “حدیث” د نبوي روایتونو او “اثر” د صحابه کرامو او تابعینو روایتونو لپاره ځانګړی کړی دی.

د علماو ترمنځ اختلاف

محدثین د رسول الله صلی الله علیه وسلم ټول اقوال او احادیث (اختیاري او غیراختیاري) حدیث ګڼي.
فقهاء بیا ډېر وخت د رسول الله صلی الله علیه وسلم په اختیاري قول او عمل باندې بسنه کوي.

د دې موضوعاتو اهمیت

د دې موضوعاتو څېړل نه یوازې د حدیث د علم د پوهېدو او د حدیث د راویانو د پېژندلو لپاره اړین دي، بلکې دا له موږ سره مرسته کوي چې د حدیث امامانو، لکه امام ترمذي رحمه الله، په موقف او منزلت باندې په سمه توګه پوه شو. موږ ته دا توان راکوي چې د حدیث او د هغه د مترادفاتو اصطلاحي او عملي توپیرونه درک کړو او په حدیث تدوین او حفظ کې د پخوانیو علماو عظمت او دقت ښه درک کړو.

بې له شکه دا موضوعات موږ ته راښیي چې د رسول الله صلی الله علیه وسلم هره خبره څومره په احتیاط سره ثبت شوې ده او دا ستر علم څنګه موږ ته رارسېدلی دی.

نو لکه څنګه چې اوبه د هر ژوندي موجود د ژوند بنسټ دی، د حدیثو علم هم د رسول الله صلی الله علیه وسلم د دین او رسالت د پېژندنې بنسټ دی. د دې بنسټ پرته، زموږ پوهه به نیمګړې او سطحي وي.

د همدې لپاره دغو بحثونو ته ننوتل یوه نه انکارېدونکې اړتیا ده، او له دې څخه بې پروايي موږ د حدیثو د امامانو د علمي سیرت او د حدیثو د ارزښتناکو خزانو له پېژندلو محروموي.

سریزه

د حدیث علم د اسلام په علمي نظام کې یو له مهمو او بنسټیزو اساساتو څخه دی، چې په هغه کې د رسول الله صلی الله علیه وسلم قول، عمل او تأییدات د مسلمانانو لپاره ثبت شوي دي. دا علم نه یوازې علمي او فقهي اړخ لري، بلکې د مسلمانانو لپاره د تعلیمي او اخلاقي بنسټ په توګه هم کار کوي.

په حقیقت کې، له دې پوهې پرته به د اسلام په ډېرو بنسټیزو اصولو او مفاهیمو پوهېدل امکان نه لري؛ ځکه د قرآن کریم او د شریعت د احکامو سمه پوهه د نبوي احادیثو په سمه پوهه پورې تړاو لري. له همدې امله اسلامي پوهانو له اوږدې مودې راهیسې هڅه کړې چې د دې علومو اصول او بنسټونه تدوین کړي او د اسلام پیروانو ته یې د پوهېدو پروسه آسانه کړي.

د حدیثو په علومو د پوره پوهېدو لپاره باید لومړی د هغه ابتدایي او اساسي موضوعاتو ته پام وشي چې د «رئوس ثمانیه» یا «بحوث ثمانیه» په نامه یادیږي. دا اصول د هر علم د بنسټیزو اساساتو په توګه د هغه علم د پوهېدو او ژور درک لپاره پرېکړنده رول لوبوي.

په حقیقت کې، دا ابتدايي مباحث د لارې نقشه ده چې د هر څېړونکي لپاره لاره هواروي او د څېړنې په بهیر کې د غلطیو او ګډوډۍ مخه نیسي. د دې اساساتو له زده کړې پرته، محقق نه شي کولای چې د اسلامي معرفتي نظام په چوکاټ کې د حدیث علم ځای په سمه توګه درک کړي او له اصلي سرچینو څخه علمي ګټه پورته کړي.

د حدیثو د علم په ډګر کې په دې بنسټیزو بحثونو کې د مهمو پوښتنو ټولګه شته، چې پوهېدنه او هغوی ته ځواب ورکول، په دې علم کې د ژورو بحثونو لپاره یو شرط ګڼل کېږي. دغه پوښتنې عبارت دي له: د حدیث علم تعریف، د علم موضوع، د دې علم اهداف او موخې، نوم، فضیلتونه، د هغه د تدوین او تکامل تاریخ، د مصنفاتو ډولونه، او په پای کې د نورو اسلامي علومو په منځ کې د هغه مقام.

د دې موضوعاتو سمه پوهه په مستقیمه توګه د حدیث د مطالعې د نورو اړخونو د پوهېدو لامل ګرځي؛ ځکه چې دا هر یو ځانګړې ونډه لري په دې کې چې د حدیث په علم کې د اسلامي نړۍ موقف، اعتبار، او د هغه تاریخ تشریح کړي.

برسېره پر دې

دا باید په ګوته شي چې دا ابتدايي او مقدماتي بحثونه نه یوازې د حدیث علم مطالعې لپاره د شالید په توګه کار کوي، بلکې د حدیث د تاریخ په پوهېدو، د حدیثونو د راټولولو او لېږدولو پروسې، او همدارنګه د ارزونې طریقو او د هغوی پر تصحیح هم مستقیمه اغېزه لري. په حقیقت کې، د حدیث علم د هر محقق لپاره اړینه ده چې لومړی په دې اساساتو پوه شي، تر څو د حدیث متنونه په سمه توګه تجزیه او تحلیل کړي او په ځانګړي ډول د هغو انتقادونو او ننګونو په وړاندې چې په دې برخه کې د څېړنې په لاره کې راځي، اړین وسایل ولري.

په واقعیت کې، دا مقدمات یوازې د حدیث علم نظري اړخونه نه پوښي، بلکې په عمل کې له محقق سره مرسته کوي چې د حدیثونو د صحت، ضعف، د محدثینو د بېلابېلو اقوالو، او د حدیث په اصطلاحاتو کې د اختلاف په څېر موضوعاتو باندې په سمه توګه پوه شي. دا پوهه د مختلفو حدیثي متنونو سره د مخامخ کېدو لپاره بنسټیزه ده.

هغه ټکی چې باید پرې ټینګار وشي، دا دی چې د دې ابتدايي موضوعاتو له پوهېدو پرته، د حدیث علم پرمختللو موضوعاتو ته، لکه تطبیقي حدیث‌پوهنه، د حدیث نقد، او د راویانو فني څېړنه، رسېدل نه یوازې ستونزمن کار دی، بلکې کېدای شي څېړونکی د حدیثونو د نصوصو په اړه د سترو غلطیو او ناسم تفسیرونو خواته کش کړي. په بل عبارت، دا ابتدايي موضوعات د حدیث علومو بنسټونه بلل کېږي، چې په همدې بنسټ نورې څېړنې او علمي بحثونه ولاړ دي.

پایله

له همدې امله، په راتلونکي کې هڅه کوو چې دغه موضوعات په ځانګړي ډول د حدیث علم په تړاو له څېړونکو او د دې برخې له مینه‌والو سره داسې مرسته وکړو چې نه یوازې د دې علم مقام د اسلام په علمي جوړښت کې درک کړي، بلکې د حدیثونو د تحلیل او ارزونې لپاره اړین وسایل هم چمتو کړي. له همدې امله، د دې موضوعاتو مفصله پوهه نه یوازې یو علمي اړتیا ده، بلکې د دې علم په برخه کې د هر څېړونکي لپاره یو مهم شرط هم دی.

ادامه لري…