د روایتونو د الفاظو اختلاف ته د امام ترمذي رحمه الله پاملرنه
که د راويانو په قول کې اختلاف پیدا شي، امام ترمذي رحمه الله ورته پام کوي او دا اختلاف په درېیو ټکو سره په ګوته کوي:
۱. د “المعنی واحد” د عبارت یادونه: په هغو حالاتو کې چې د روایتونو د الفاظو اختلاف جزیي وي او یو عمومي مفهوم پاتې وي، امام ترمذي د “المعنی واحد“ عبارت کاروي. بېلګه: د اوښانو د زکات په اړه وايي:
«حدثنا زیاد بن أیوب البغدادی وإبراهیم بن عبدالله الهروی ومحمد بن کامل المروزی -المعنی واحد- قالوا: حدثنا عباد بن العوام عن سفیان بن حسین عن الزهری عن سالم عن أبیه أن رسول الله صلیاللهعلیهوسلم کتب کتاب الصدقة…»
۲. هغه راوي معلومول چې د یو خاص لفظ خاوند دی: په ځینو وختونو کې امام ترمذي رحمه الله دا مشخصوي چې ټاکل شوي الفاظ له کوم راوي څخه روایت شوي دي. بېلګه: د کفارة الفطر په رمضان کې وایي:
«حدثنا نضر بن علی الجهضمی وأبو عمار -المعنی واحد واللفظ لفظ أبی عمار- قالا: أخبرنا سفیان بن عینیة عن الزهری عن حُمید بن عبدالرحمن عن أبی هریرة…»
۳. د هر راوي د الفاظو توپیر په جلا توګه څرګندول: امام ترمذي رحمه الله کله ناکله په مستقیم ډول د روایت په الفاظو کې توپیر بیانوي. بېلګه: د “ما جاء في رحمة الولد” په اړه وایي:
«حدثنا ابن أبی عمر وسعید بن عبدالرحمن قالا: حدثنا سفیان عن الزهری عن أبی سلمة عن أبی هریرة قال: أبصر الأقرع بن حابس النبی صلیاللهعلیهوسلم وهو یقبل الحسن، وقال ابن أبی عمر: الحسن أو الحسین.»
په دې مثال کې امام ترمذي رحمه الله په مستقیمه توګه د الفاظو توپیر ذکر کړی او د هر روایت کره الفاظو ته یې اشاره کړې ده.
د حدیثونو د اداکولو صیغو ته د امام ترمذي رحمه الله پاملرنه
امام ترمذي رحمه الله د احادیثو په نقل کولو کې په ډېره پاملرنه د “حدثنا“، “اخبرنا“ او ورته نورو صیغو ته اشاره کړې ده، څنګه یې چې له راویانو څخه اخیستي وي. دا طریقه د امام ترمذي رحمه الله د امانتدارۍ څرګندونه کوي. بېلګه: د “الزهد“ په کتاب کې راغلي دي:
«حدثنا صالح بن عبدالله وسوید بن نصر قال صالح: حدثنا، وقال سوید: أخبرنا عبدالله بن المبارک عن عبدالله بن سعید بن أبی هند عن أبیه عن ابن عباس قال: قال رسول الله صلیاللهعلیهوسلم: “نعمتان…”»
په دې روایت کې امام ترمذي رحمه الله په دقت سره بیان کړې ده چې څنګه د ده دوو شیخانو، صالح او سوید، د “حدثنا” او “اخبرنا” ترمنځ توپیر کړی دی. دا دقت د دغو دوو صیغو ترمنځ د امام ترمذي رحمه الله د باور څرګندونه کوي.
د احادیثو د یو شمېر اسنادو بیانول او د عبارت تکرار نه کول
د امام ترمذي رحمه الله دویمه طریقه د حدیث د روایت او د هغه د طُرُقو په بیانولو کې دا ده چې هغه یو حدیث د څو طریقو له لارې روایت کوي. لومړی یې یو حدیث د هغه سند او متن سره ذکر کوي، بیا نور اسناد پرته له متن څخه، یوازې د “مثله“ یا “نحوه“ عباراتو په کارولو سره ورته اشاره کوي. بېلګه: د “الادب“ کتاب کې وایي:
«حدثنا محمود بن غیلان، حدثنا قبیصة، حدثنا سفیان عن حبیب بن الشهید عن ابی مجلز قال: خرج معاویة فقام عبدالله بن الزبیر وابن صفوان حین رآوه، فقال: اجلسا… الحدیث.»
او بیا امام ترمذي وایي:
«قال ابوعیسی: هذا حدیث حسن؛ وحدثنا هناد، حدثنا ابواسامة عن حبیب بن الشهید عن ابی مجلز عن معاویة عن النبی صلیاللهعلیهوسلم نحوه.»
په پورتني روایت کې لیدل کیږي چې امام ترمذي رحمه الله له اختصار څخه کار اخیستی دی او د متن محتوا ته یې د “نحوه“ عبارت په ذکر کولو اشاره کړې ده، پرته له دې چې متن په بشپړ ډول تکرار کړي.
په همدې طریقه د «ما جاء لا تنکح المرأة علی عمتها ولا علی خالتها» باب کې وایي:
«حدثنا نصر بن علی الجهضمی، حدثنا عبدالاعلی، حدثنا سعید بن عروبة عن ابی حریز عن عکرمة عن ابن عباس أن النبی صلیاللهعلیهوسلم نهی أن تزوج المرأة علی عمتها أو علی خالتها.»
او بیا وروسته وایي:
«حدثنا نضر بن علی، حدثنا عبدالاعلی عن هشام بن حسان عن ابن سیرین عن ابی هریرة عن النبی صلیاللهعلیهوسلم بمثله.»
په دې مواردو کې لیدل کېږي چې امام ترمذي رحمه الله اختصار کارولی او په دویم سند کې یې یوازې د «بمثله» عبارت ذکر کړی او د حدیث بشپړ متن یې نه دی راوړی.
د هر حدیث سند له بشپړ متن سره بیانول
بله طریقه چې امام ترمذي رحمه الله د حدیث د طریقو په بیانولو کې کارولې، دا ده چې یو حدیث یې له څو اسنادو څخه روایت کړی او د هر سند وروسته یې د حدیث بشپړ متن ذکر کړی دی. د دې طریقې لامل ډېر روښانه دی؛ ځکه په دې کار سره امام ترمذي رحمه الله غواړي چې د روایتونو اختلاف په ګوته کړي، لکه د الفاظو توپیر یا د حدیث په متن کې زیاتونې. کله کله هغه دا طریقه د حدیث د سند د ضعیف لاملونو د څرګندولو لپاره هم کاروي.
بېلګه: د «الرخصة فی الصوم فی السفر» باب کې وایي:
«حدثنا نصر بن علی الجهضمی، حدثنا بشر بن المفضل عن سعید بن یزید عن ابی سلمة عن ابی نضرة عن ابی سعید الخدری قال: کنا نسافر مع رسول الله صلیاللهعلیهوسلم فی رمضان فما یعاب علی الصایم صومه ولا علی المفطر افطاره.»
او بیا وایي:
«حدثنا نضر بن علی، حدثنا یزید بن زریع، حدثنا الحریری (ح) وحدثنا سفیان بن وکیع، حدثنا عبدالاعلی عن الجریری عن ابی نضرة عن ابی سعید قال: کنا نسافر مع رسول الله صلیاللهعلیهوسلم فمنا الصایم ومنا المفطر فلا یجد المفطر علی الصایم ولا الصایم علی المفطر. فکانوا یرون أن من وجد قوة فصام حسن ومن وجد ضعفاً فأفطر حسن.»
وروسته امام ترمذي رحمه الله وایي: «هذا حدیث حسن صحیح.»
په دې احادیثو کې لیدل کېږي چې امام ترمذي رحمه الله دغه حدیث په مکرر او بشپړ ډول ذکر کړی دی. یو د حدیث د تقویې لپاره او بل د دویم روایت د زیاتونو څرګندولو لپاره، لکه دا جمله: «فکانوا یرون أن من وجد قوة فصام حسن ومن وجد ضعفاً فأفطر حسن.»
د یوه سند بیان له بشپړ متن سره او نورو اسنادو ته اشاره
کله کله امام ترمذي رحمه الله د حدیث له بشپړ متن سره یوازې یو سند ذکر کوي او نورو اسنادو ته په اشاره بسنه کوي. دا طریقه په دوو ډولونو ترسره کېږي:
۱. د بشپړ سند ذکر کول او متابعاتو یا معلقو اسنادو ته اشاره کول:
بېلګه: لکه څنګه چې هغه په «مواقیت الصلاة» کې وایي:
«حدثنا اسحاق بن ابراهیم وعبدالاعلی عن سفیان الثوری عن علقمة بن مرثد عن سلیمان بن بریدة عن ابیه قال: أتی النبی صلیاللهعلیهوسلم رجل فسأله عن مواقیت الصلاة… الحدیث. قال ابوعیسی: هذا حدیث حسن غریب صحیح وقد رواه شعبة عن علقمة بن مرثد أیضاً.»
په پورتني روایت کې لیدل کېږي چې امام ترمذي رحمه الله لومړی یو سند له بشپړ متن سره ذکر کړی او بیا یې د شعبه متابعت ذکر کړی، پرته له دې چې دویم سند په بشپړ ډول راوړی وي.
۲. نورو اسنادو ته د «قد روی من غیر وجه» عبارت په واسطه اشاره کول:
بېلګه: لکه څنګه چې په «ما جاء فیمن یعتق ممالیکه عند موته ولیس له مال غیرهم» باب کې وایي:
«حدثنا قتیبة، حدثنا حماد بن زید عن ایوب عن ابی قلابة عن ابی المهلب عن عمران بن حصین أن رجلاً من الأنصار أعتق ستة عبید له عند موته… الحدیث. ثم قال: وقد روی من غیر وجه عن عمران بن حصین.»
په دې روایت کې امام ترمذي رحمه الله د عمران بن حصین د حدیث ټول اسناد نه دي ذکر کړي او یوازې د نورو احادیثو شتون ته یې اشاره کړې ده.
