ویلای شو چې د هرات لوی جومات د غوري امپراتورۍ د اسلامي معمارۍ لنډیز دی. جامع جوماتونه د اسلامي تمدن په ټول زرین دور کې د یوه ښار د عظمت او ودانۍ نښه ګڼل کېږي. خورا مهم او غوره معماران او هنرمندان د هغوی د جوړولو لپاره راټولېدل او خپل ټول ځواک یې د خپل هنر د ښودلو لپاره کاراوه. په دغه جومات کې په یوه وخت کې تر ۱۰،۰۰۰ ډېر لمونځ کوونکي ځاييږي. دا تاریخي او په زړه پورې ځای اوږد او زوړ تاریخ لري. له اسلام څخه مخکې هم دا ځای د اریایانو د عبادت ځای په توګه کارېده، چې په هغه وخت کې د لرګیو څخه جوړ شوی و.
دا تاریخي ودانۍ نه یوازې د عبادت ځای و، بلکې یوه علمي او فرهنګي مدرسه هم وه، چې د هېواد او نړۍ ګڼ شمېر ویاړمن شخصیتونه یې ښوونه او روزنه کوله. خواجه عبدالله انصاري، خواجه محمد تقي، او نورو عارفانو او شاعرانو په دې مدرسه کې تدریس کاوه. د اسلام له راتګ سره، دغه کوچنی معبد په جومات بدل شو. خلک له کلونو راهیسې هلته لمونځ کوي، خو د لومړي ځل لپاره دا لوی جومات په خپل اوسني شکل او بڼه کې، د برجونو په شاوخوا کې د فیروزهيي ټایلونو او ښکلو رواقونو سره، د مرحوم سلطان غیاث الدین غوري لخوا د پخو خښتو، فیروزهيي ټایلونو، او نورو تزئیناتو په کارولو سره جوړ شو.
د سلطان غیاث الدین له مړینې وروسته، د هغه زوی سلطان محمود هڅه وکړه چې دغه کار بشپړ کړي، خو د بشپړېدو مرحلې ته ونه رسېد. همدارنګه، د همدې سلطان په وخت کې د جامع جومات په شمال کې د “غیاثیه” په نوم یوه مدرسه جوړه شوه. وروسته، د تیموریانو د تمدن په دوره کې، د تیموریانو د معمارۍ په بڼه یې پر تزئیناتو او کاشيکاریو کار وشو.
د هرات لوی جومات د افغانستان یو له مشهورو جوماتونو، تاریخي ځایونو، او د ګرځندوی له مهمو مرکزونو څخه دی. له څو پېړیو وروسته لا هم په دې جومات کې د غوري او تیموریانو د معمارۍ د هنر لوړې څوکې لیدل کېږي. د دې جومات د کاشيکاریو لیدل او له برجونو او انګړ څخه تېرېدل یوه نهتکرارېدونکې تجربه ده. دا جامع جومات د تاریخ، کلتور، او هنر د بیان یوه بشپړه مجموعه ده چې د معمارۍ، موادو کارونې، او مختلفو ودانیزو تخنیکونو ښکارندويي کوي. کله چې جومات ته ورننوځئ، هر ځای چې ګورئ هنر او مینه ده چې له تاریخ سره ګډه شوې ده.
