علامه مفتي محمد تقي عثماني حفظه الله وايي: څه موده وړاندې د دې موسسې یو محقق د څېړنې لپاره پاکستان ته راغی. هغه د مرکې لپاره ما ته راغی او ویې ویل: زموږ هدف د فکر د ازادۍ لپاره کار کول دي. ډېر خلک د فکر د ازادۍ لپاره په زندانونو کې دي او باید خوشې شي. دا یوه متفقه مسئله ده چې هیڅوک باید ورسره مخالفت ونه کړي.
زه پاکستان ته استول شوی یم چې په دې اړه د مختلفو طبقو نظرونه وڅېړم. ما اورېدلي چې تاسو د ډېرو پوهانو سره اړيکه لرئ، نو زه هم غواړم له تاسو ځینې پوښتنې وکړم.
ما وپوښتل: کله بېرته ځئ؟ هغه وویل: سبا سهار به اسلام اباد ته لاړ شم.
ما وپوښتل: څو ورځې به په اسلام اباد کې پاتې شئ؟ هغه وویل: یوه ورځ به په اسلام اباد کې پاتې شم.
ما وویل: تاسو غواړئ چې د مختلفو طبقو رایې وڅیړئ او بیا خپل راپور مرکز ته وړاندې کړئ. آیا ستاسو په نظر په دې دوو یا دریو ښارونو کې څو ورځې کافي دي؟
هغه ځواب ورکړ: په دې درې ورځو کې به د هر چا نظر څرګند نه شي؛ خو له بېلابېلو فکري ډلو سره مې لیدلي، او له همدې امله ستاسو خدمت ته راغلی یم. هیله ده چې ما ته لارښوونه وکړئ.
ما ترې وپوښتل: تاسو نن په کراچۍ کې له څو کسانو سره لیدلي؟ هغه وویل: ما له درې کسانو سره خبرې کړې دي، او ته څلورم کس یې.
ما وویل: تاسو د څلورو کسانو نظرونه پوښتئ او بیا په خپل راپور کې لیکئ چې دا د کراچۍ د خلکو نظر دی؟ بخښنه غواړم، زه د دې کتنې په دقت اعتراض لرم؛ ځکه چې د یو محقق کتنه او څېړنه داسې نه وي. له همدې امله زه ستاسو پوښتنو ته ځواب نه ورکوم.
هغه بخښنه وغوښته چې د هغه وخت لږ و او یوازې يې کولای شوای چې له څو کسانو سره وویني. ما وویل: که وخت کم و، نو څه اړتيا وه چې د دې کتنې مسئولیت مو پر غاړه اخیستی وای؟ هغه په اصرار سره وويل: که څه هم ستاسو اعتراض صحيح دی، خو تاسو باید زما ځینو پوښتنو ته ځواب ووایاست. ما بخښنه ترې وغوښته او ومې ویل چې زه نشم کولای له داسې بې غوره او نیمګړي کتنې سره همکاري وکړم. البته، که تاسو اجازه راکړئ، زه به د دې سازمان د بنسټیز هدف په اړه یو څو پوښتنې وکړم.
ما وپوښتل: تاسو وویل چې هغه اداره چې تاسو ورسره تړاو لرئ د فکر د آزادۍ مخکښه ده. البته، د فکر ازادي ښه ده؛ خو زه غواړم وپوښتم، چې آیا دا ازادي مطلقه ده یا محدودیتونه هم لري؟
هغه وویل: د دې پوښتنې مطلب سم ونه پوهېدم. ما وویل: زما مطلب دا دی چې آیا د فکر ازادي دومره مطلقه ده چې هر څه چې د یو چا په ذهن کې راځي، هغه بیان کړي او نورو ته یې بلنه ورکړي؟ د بېلګې په توګه زما په اند د ټولنې شتمنو ډېره زياته شتمني ترلاسه کړې ده. نو، آیا غریب حق لري چې د هغوی سرمایه لوټ کړي او شتمني یې غلا کړي؟ زه کولای شم دا نظریه وړاندې کړم چې نېستمن باید شتمن لوټ کړي او هیڅوک به یې هم مخه ونه نیسي؛ ځکه چې سرمایهدارې طبقې دا سرمایه د غریبانو په وینه څښلو سره ترلاسه کړې ده.
اوس تاسو ووایاست: تاسو د دې فکر د ازادۍ پلوي یاست او که نه؟
هغه ځواب ورکړ: موږ د دې فکر ملاتړ نه کوو.
ما وویل: زه هم غواړم همدا خبره روښانه کړم، چې کله د فکر ازادي مطلقه نه وي، نو تاسو هم دا منئ چې باید حد ولري؟
هغه وویل: هو، باید یو حد وي، د بېلګې په توګه، زما په اند د فکر ازادي باید په دې مقید وي، چې د هغه په نتیجه کې تاوتریخوالی پېښ نه شي.
ما وویل: تا دا قید د خپل نظر له مخې وړاندې کړی دی؛ خو که د یو شخص نظر دا وي چې له تاوتریخوالي پرته ځینې ستر اهداف نه شي ترلاسه کېدای، او د لوړو موخو د ترلاسه کولو لپاره باید د تاوتریخوالي زیانونه ومنو، آیا د دغه کس د فکر ازادي د ستاینې وړ ده او که نه؟
دویم، تاسو د خپل نظر له مخې د فکر د ازادۍ لپاره شرط ټاکلی. آیا بل څوک دا واک لري چې د خپل نظر له مخې بل شرط وضع کړي او که نه؟ که نه، نو باید یو دلیل وي چې ستاسو د نظر سره عمل وشي، او د نورو نظر باندې عمل ونه شي.
نو، زما د پوښتنې هدف دا دی: دا حدود څه دي؟ څوک پرېکړه کوي چې دا قیدونه او محدودیتونه شتون ولري؟ تاسو کوم معیارونه لرئ چې د هغه پر بنسټ پرېکړه وکړئ چې د فکر پر ازادۍ دغه قید وي او هغه قید نه وي؟ تاسو ماته یو دقیق معیار ووایاست، چې د هغه په واسطه تاسو کولای شئ ووايئ چې دا ډول قید او محدودیت سم دی او دا ډول قید او محدودیت غلط دی.
هغه ځواب ورکړ: موږ هیڅکله د دې موضوع په اړه داسې دقیق فکر نه دی کړی.
ما وویل: تاسو په یوه لوی نړیوال سازمان پورې تړلي یاست، او تاسو د هغه سازمان لپاره د راپور چمتو کولو مسئولیت لرئ؛ خو ستاسو په ذهن کې دغه اساسي مسئله نه شته چې د فکر د ازادۍ حدود او ګټې باید کوم وي؟ زما په اند ستاسو پروګرام ګټور نه دی. مهرباني وکړئ زما د پوښتنې ځواب د ادارې د معلوماتو او خپلو ملګرو سره د مشورې له لارې راکړئ.
هغه وویل: زه به ستاسو نظرونه سازمان ته راپور کړم او هغه معلومات به چمتو کړم چې موږ یې په اړه لرو.
بیا یې زما څخه ډېره مننه وکړه او لاړ.
تر نن ورځې پورې زه د هغه د وعدې سره سم د هغه د معلوماتو او د پوښتنې ځواب ته په تمه یم، او زه ډاډه یم چې د قیامت تر ورځې به زما د پوښتنې ځواب پيدا نه کړي او نه به داسې معیار وړاندې کړي چې د ټولې نړۍ لخوا ومنل شي؛ ځکه چې تاسو یو معیار ټاکئ، بل سړی بل معیار غوره کوي. ستا معیار ستا له ذهن څخه پیدا کېږي او د هغه معیار د هغه له ذهن څخه سرچینه اخلي.
موږ په نړۍ کې داسې څوک نه وینو چې داسې معیار وړاندې کړي چې په ټوله نړۍ کې د تطبیق وړ وي. زه بې له ځنډ او وېرې وایم، چې انسان له “الهي وحيې” پرته بل داسې معیار نه لري، چې له مخې یې د دغو مبهم افکارو د تطبیق لپاره یو لازمي او ابدي معیار برابر کړي. انسان د خدای له لارښوونې پرته بل څه نه لري.
که تاسو فلسفه مطالعه کړئ، نو تاسو ته دا مسله څرګندېږي چې قانون د اخلاقو سره کومه اړیکه لري؟ په فلسفه کې د فکر یو مکتب دی چې وايي: اخلاق له قانون سره هیڅ تړاو نه لري. د ښه او بد نظر غلط دی، نه هیڅ شی ښه دی او نه بد.
دا مکتب وايي: د “باید”، “نه باید”، “کېدای شي” او نورې ورته کلمې د انسان د فکر زېږنده دي. که نه، نو داسې هیڅ تصور شتون نه لري، او د ښه او بد د ټاکلو لپاره هیڅ معیار نشته. دا مشهور اصل پر قانون باندې الهي حقوق دي.
د بحث په پای کې یې لیکلي: “د دې مسلو د ټاکلو لپاره انسانیت یوازې یو شی لري چې هغه په مذهب پورې اړه لري؛ خو دا چې مذهب د انسان عقیده ده او دا په مادي نظام کې ځای نه لري، نو موږ نشو کولای دا د اساس په توګه ومنو.”
By محمد فاتح