په عربو کې یو مشهور متل دی چې وایي: «بعض الرجال کالتاریخ؛ لا یُعاد ولا یُنسی»؛ ژباړه: «ځینې خلک د تاریخ په څېر دي؛ چې نه تکراریږي او نه هېریږي.” د بشریت د تاریخ له پیله، د انسان له پیدایښت او ځمکې ته د هغه له نزول څخه تر نن ورځې پورې، تل داسې ستر شخصیتونو شتون درلودلی، چې د تاریخ یوه لویه برخه یې ځانه ته ځانګړې کړې، او په تاریخ کې يې نوم تلپاتي شوی. له بلې خوا داسې خلک هم وه چې په تاریخ کې يې نوم ثبت شوی وی، خو د دوی د بدو کارونو له امله د دوی په نومونو پسې له پیړیو راهیسې لعنتونه او شرمونه اضافه شوي دي. له همدې امله په دې لیکنه کې د بحث موضوع یوازې په تاریخ کې ځای نه لري، بلکې هغه رغنده، اغېزمن، برخلیکټاکونکی او ارزښتناک رول دی چې په تاریخ کې يې یو شخص پرېږدي او په تاریخ کې له ښه نوم او ښه ياد سره پاته کيږي.
امام حسن بصري رحمه الله په مدینه منوره کې د خپل وخت د غوره خلکو په ډله کې اوسېده چې د دین زده کړه یې په مستقیم ډول له رسول الله صلی الله علیه وسلم څخه کړې وه او تل یې د دغه سپېڅلي شریعت په ټولو احکامو عمل کاوه. خدای تعالی د دوی په اړه فرمایلي دي: «محَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ» [الفتح: ۲۹]؛ ژباړه: «محمد د خدای رسول دی او هغه کسان چې له هغه سره دي د کفارو په وړاندې سخت او یو بل باندې مهربانه دي، او همېش به دوی په رکوع او سجده کې وينې، دوی تل د خدای فضل او د هغه د رضا په لټه کې دي. د سجدې له اثر څخه د دوی په مخ کې نښې څرګندیږي.»
امام حسن بصري رحمه الله په داسې زمانه کې وزېږېد او په داسې يوه پېړۍ کې يې ژوند وکړ چې د غوره پېړيو په توګه معرفي شوی، لکه څنګه چې د اسلام ستر پېغمبر صلی الله عليه وسلم فرمايلي دي: «خَیرَ أُمَّتِي قَرنِي، ثُمَّ الَّذِینَ یَلُونَهُم، ثُمَّ الَّذِینَ یَلُونَهُم»؛ ژباړه: «زما د امت تر ټولو غوره پېړۍ زما پېړۍ ده، بیا هغه څوک چې په دوی پسې راځي او بیا هغه څوک چې په هغو پسې راځي.»
په داسې چاپېریال کې ژوند کول ناگزیر دي چې داسې شخصیتونه ته وده ورکړي چې نه یوازې په تاریخ کې مشهور دي بلکې د تاریخ جوړونکي هم دي او د تاریخ پاڼې په خپلو فعالیتونو او تاثیراتو سره زرینه کړي. امام حسن بصري رحمه الله د داسې ټولنې په زړه کې زېږېدلی، د همدغو اتلانو په منځ کې لوی شوی او کمال ته رسېدلی دی. هغه خپل دين د همدغو مشرانو له مکتب څخه زده کړ او په دې عمر کې به مسجد نبوي ته تلی، له صحابه کرامو سره به يې ليده کاته کول، د هغوی څخه به يې سماع کوله او په پايله کې يې قران کريم حفظ کړ. ډېر احاديث يې زده کړل او د هغو هغه اقوال او نظرات چې د نبوت له چينې څخه يې خړوبه شوې وه زدهکړه وکړه.
امام حسن بصري رحمه الله له ماشومتوبه د لوړ عقل خاوند و او په ځوانۍ کې ډېر هوښيار و، چې په مدينه منوره کې يې په څوارلس کلنۍ کې د ليکلو او رياضي زده کړه پيل کړه. هغه یو تکړه او مستعد ځوان و چې د خپلو وړتیاوو په اساس د خراسان د والي ربیع بن زیاد حارثي د کاتب په توګه وټاکل شو. خو په ځوانۍ کې یې له بیت الله الحرام سره اړیکې او له اصحابو کرامو څخه د مختلفو اسلامي علومو او ښوونې زده کړې هېڅکله قطع نه کړې او تل یې د علومو د زده کړې هڅه کوله او په دې لاره کې یې له هیڅ راز هڅو څخه ډډه نه کوله.
د امام حسن بصري رحمه الله مور د ام المومنین ام سلمه رضي الله عنها خادمه وه او امام حسن بصري له ام المؤمنین سره نږدې اړیکې درلودې. ډېرو مؤرخينو ليکلي دي چې کله به يې مور د کار له امله هغه پرېښودی نو ام سلمه رضي الله عنها به هغه په غېږ کې نيوی، شيدې به يې ورکولې او پالنه به يې کوله او تر هغې به يې لوبې ورسره کولې چې مور به يې بېرته راګرځېده. ځينو ويلي دي چې د امام حسن بصري فصاحت او بلاغت د ام المومنين د شيدو له برکته پيدا شوی دی.
د رسول الله صلى الله عليه وسلم له كورنۍ سره د امام حسن بصري دغه نږدې اړيكې يقيناً يو نعمت و او دا فضيلت د دې سبب شو چې په ماشومتوب كې د رسول الله صلى الله عليه وسلم په كورنۍ كې ډېر مسايل زده كړي، چې د هغه څخه يو پرهېزګاره امام، ماهر عالم، تکړه فقيه، باتجربه محدث او يو مقتدا جوړ کړي چې رول یې د اسلامي تاریخ په اوږدو کې تل د پام وړ دی.
همدارنګه امام حسن بصري رحمه الله د بغاوت پر مهال د سیدنا عثمان رضي الله عنه پر کور د برید او د هغه د شهادت شاهد وو. بغاوت او برخليک يې له نږدې وليد او په همدې شرايطو کې لوی شو او ځوانۍ ته ورسېد.
د امام حسن بصري رحمه الله د ژوندلیک د لیکلو موخه:
سيرت د لغت له لحاظه طریقه، لاره، سنت، دود، کردار، مذهب، عادت او حتی نظم او ترتيب په معنا راغلی دی. خو په اصطلاح کې د یو شخص شخصي، فکري، اخلاقي، عقیدوي، ټولنیز او سیاسي ژوند په مختلفو برخو کې د پېښو تاریخ، د ژوند طریقې او چلند، د ژوند طرز او اخلاق ذکر کولو ته سيرت ويل کيږي چې د هغه له ژوند څخه اخيستل شوی دی.
ژوندلیک او سيرت د اسلام له پیل راهیسې د اسلام په دین کې د اوږدمهاله سنت او په ټولنه کې د یو مهم او اغېزمن فعالیت په توګه پیژندل شوی. دا تاریخي کار په لومړي ځل د نبوت د زمانې د معاصرینو او صحابه کرامو (رضي الله عنهم) په ځانګړې توجه سره پیل شو. دوی د رسول الله صلی الله علیه وسلم سیرت خوندي او ثبت کړ او د هغه سیرت یې راتلونکو نسلونو ته د یو قیمتي میراث په توګه پرېښود. په وروستيو زمانو کې هم د راشدهو خلفاو، سلاطينو، دیني عالمانو او حتی د ټولنې د نورو طبقو په اړه د “تذکرهليکنې” یا “ژوندليکنې” په بڼه يې دوام وکړ.
په قرآن عظیم الشان کې د قُدوې ټاکلو موضوع هم راغلې ده چې په هغه کې د رسول الله صلی الله علیه وسلم د ژوند او سلوک موضوع د قُدوې په توګه معرفي شوې ده، چې باید هغه تعقیب کړو او تقلید يې وکړو چې تر ټولو غوره انسان او د پام وړ رول يې درلودلی دی. لکه څنګه چې الله سبحانه وتعالی فرمایي: «لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا» [أحزاب: ۲۱]؛ ژباړه: «یقیناً ستاسو لپاره د رسول الله صلی الله علیه وسلم په ژوند کې ښه قدوه ده، د هغه چا لپاره چې د الله او د آخرت د ورځې هیله لري او الله ډېر یادوي.»
بې له شکه په اسلامي ټولنه کې مخکښو قدوو او شخصیتونو تل د خلکو په ژوند او د نسلونو په تعلیم کې ژورې او تلپاتې اغیزې کړي او د مسلمانانو د شخصیت او ټولنې په جوړښت کې یې اغېزمن رول لوبولی دی. په دې اساس اسلام انسان پوهنې ته په ژوره کتنه سره هغه نارینه او ښځې ټاکي چې په فکري، ایډیالوژیک، اخلاقی، ټولنیز، انساني، خدای پېژندنه او د دیني ارزښتونو په رعایت کې غوره او ژوره رول لري، او د خپلو همنوعانو په منځ کې د قدوو په حيث دي، ترڅو راتلونکي نسلونه د دوی له ژوند څخه په الهام اخیستو سره د خپل ژوند لاره ومومي.
په اسلام کې، قدوهټاکنه نه یوازې جواز لري، بلکې یو له دیني اړتیاو څخه هم ده چې کولی شي د بدیو له منځه وړلو او په ټولنه کې د نیکمرغیو په وده کې مرسته وکړي. دا قدوه چې کله کله په عاميانه ژبه کې د تقلید په نوم پیژندل کیږي، د خیر او ښه چلند په ډګر کې یو ښه عمل ګڼل کیږي، او دا د نېکو او صالحانو د شخصیت د سمولو، تزکيې او سینګار کولو لپاره د لنډي لارې په توګه کار کوي. لکه امام شافعي رحمه الله چې وايي:
