د اسلامي تمدن طلایي عصر (پنځمه برخه)
د اروپایانو لخوا د مسلمانو د آثارو ژباړه
ژباړه، د کتابتونونو او مدرسو جوړول او د اسلامي نړۍ علمي او ښوونیزو مرکزونو ته د متفکر ذهنونه جذبول د دې دورې ځانګړنې دي.
په حقیقت کې دا دوره د اسلامي تمدن د ودې دوره بلل کیدی شي او له مختلفو اړخونو څخه هغه وخت څیړل کیدی شو چې اروپایانو هڅه کوله چې د مسلمانانو علوم په خپلو ژبو وژباړي او د کارولو او ګټې اخیستنې لپاره یې خپلو سیمو ته ورسوي.
په دې دوره کې چې په حقیقت کې د اسلامي تمدن دوهمه دوره بلل کیږي، دا هغه دوره ده چې اروپایانو له اسلامي شتمنیو څخه ګټه پورته کوله.
په دې پړاو کې مسلمان مفکرانو په خپل هوښیار او تخلیقي افکارو سره د علومو د اصلاح او پراختیا او همدارنګه د نویو علومو په رامنځته کولو کې خپل کار ته دوام ورکړ. دې قضیې د نورو سیمو د علم خاوندان او ساینس پوهان په ځانګړې توګه اروپایان د دې خاورې او دې تمدن پام ځانته راوګرځاوه او له هغه څه چې دوی یې لري ګټه پورته کړه.
د دولسمې پیړۍ له پیل څخه د مختلفو اسلامي علومو د ترلاسه کولو لپاره د اروپایانو جدي هڅې د دې لامل شوې چې “د دولسمې پیړۍ رینسانس/نوی زیږون” رامینځته شي او له هغې وروسته راتلونکې پیړۍ (دیارلسمه پیړۍ) د”پوهنتونونو پیړۍ ” په توګه وپیژندل شي.
په اروپا کې د مسلمانانو د متنونو د ژباړې له حرکت څخه وروسته (د لیږد او پخلاینې دوره)، د اروپا د مفکرینو په فکري او نظري ژوند کې داسې بدلونونه راوستل چې “د اکستر اسقف” په 1287 کې هغه پیړۍ “مډرن تمپورس/ نوې دورې” بللي دي.
په حقیقت کې د عربو (مسلمانو) علومو د منځنۍ دورې د اروپا تورې شپې لکه د ځلانده سپوږمۍ په څیر روښانه کړې، او کله چې نوي علوم څرګند شول، سپوږمۍ بې رنګه شوه. خو دا هماغه سپوږمۍ وه چې په تورو شپو کې یې موږ ته لارښوونه کوله او موږ یې دلته راورسولو، ویلای شو چې وړانګې یې لا هم له موږ سره دي.
دا څرګنده شوه چې په اروپا کې د مسلمانانو د متنونو د ژباړې پراختیا په هغه وخت کې پیل شوه چې په 11 پیړۍ کې د اندلس د بیا نیولو لپاره جنګونه پیل شول او په یوه پیړۍ کې خپل اوج ته ورسیدل. د اروپا په بیدارۍ او کلتوري او علمي خوځښت باندې د دې متنونو پراخې اغیزې وښودل چې اروپا د اسلامي تمدن ته څومړه پوروړې ده، او د “ګستاولوبون” وینا چې مسلمانان یې شپږ سوه کاله د اروپا د بادار په توګه معرفي کړل. ښکاره به شي.
په پیل کې د مسلمانانو د کتابونو د ژباړې موخه د تېرو زمانو د میراثونو د پېژندلو او د علم د لېږد تر څنګ دا وه، چې د مسلمانانو د افکارو په ژباړلو او د هغوی د پېژندنې په برخه کې د هغوی د رد لپاره مناسب ځوابونه وړاندې شي.
لکه څنګه چې په لاتیني ژبه د قرآن ژباړه د همدې موخې لپاره د شلمې پیړۍ په منځ کې شوې ده. خو په تدریج سره لکه څنګه چې اروپایی مفکرین په مختلفو علومو کې د مسلمانانو له پراخو پرمختګونو سره اشنا شول او د اروپا د مفکرینو له لېوالتیا سره چې د مسلمانانو علومو زده کړه ډېره شوه، غیرعلمي انګېزې ډیري شوې.
د هسپانوي یهودي ژباړونکو مشر «یوحنا اشبیلي» وو، چې په مسلمانانو کې په ابن داود مشهور و. د ۵۳۰-۵۴۸ هـ ق/۱۱۳۵-۱۱۵۳ زیږدیز کالونو تر منځ، د اسقف اعظم «ریمونډ» تر څارنې لاندې د طلیطلې په ښار کې کار کاوه.
د دوولسمې پیړۍ په لومړۍ نیمایي کې، لویدیځ له عربي څخه ژباړل شوي ستورپوهنې اثارو کې غرق شوی و.
د دې اثارو د لېږدولو اصلي عامل یوحنا و؛ هغه عیسویت ته مخه کړه او خپلې ژباړې یې د “ډومینیګو ګوندیسالو” په مرسته ترسره کړې.
یوحنا د اسلامي پوهانو ډیری اثار ژباړلي چې د ویل ډورنټ په وینا د هغه ژباړې یو ریښتینی کتابتون جوړ کړ. په دې برخه کې ډېر داسې ژباړونکي پيدا شوي چې په بېلابېلو برخو کې يې له اسلامي تمدن او اسلامي علومو څخه ګټه پورته کړې او د علمي روحيې د لوړولو لپاره يې ترې ګټه پورته کړې ده.
د اندلس د نورو ژباړونکو په منځ کې موږ کولای شو د هسپانوي فزیک پوه او ژباړن مارک طلیطلي، انګلیسي فیلسوف او ساینس پوه الفریډ سارشلي چې په هسپانیه کې اوسیدونکی، استیفن سرقسطي، هسپانوي راهب پیډرو ګالګو، روډولف بروګسي، دالماتیایي هرمن او سانتالایي هوګو یادونه وکړو.
که موږ د دې غربي ساینس پوهانو د څېړلو اراده ولرو چې د اسلامي علومو په مختلفو برخو کې یې ګټه اخیستي دي، باید په دې برخه کې یو مفصل او قطور کتاب چمتو او تنظیم کړو.
د اسلامي کتابونو ژباړه په مختلفو ژبو شوي دي چې د شمېر له مخې د دغو ژبو تر ټولو مهمې ژبي دغه دي: لاتیني، هسپانوي، عبراني او ایټالوي.
د ژباړو سربیره چې په انفرادي ډول ترسره شوي، په دې وخت کې موږ ګروپي ژباره هم لیدلای شو.
موږ د قرآن کریم د لومړۍ ژباړې د چمتو کولو لپاره د “پیر ونرابل” لخوا رامینځته شوي ګروپ یوه بیلګه وینو.
له دې امله چې ځینو ژباړونکو په عربي ژبه پوهه نه درلوده، ژباړې په دوو پړاوونو کې ترسره شوې. لومړی، ژباړونکو د اسلامي پوهانو علمي اثار له عربي څخه په عبراني يا کاستیلي ژبو په شفاهي توګه ژباړلي او بيا مسيحي ژباړونکو په لاتيني ژبه ژباړلي.
موږ د دې ډول ژباړې مشهور مثال د “ډومینیګو ګونډیسالوو” او “اشبیلي یوحنا” په کارونو کې لیدلی شو ، چې یوحنا له عربي څخه کاستیلي ته او ډومینیګو له کاستیلي څخه لاتین ته ژباړلي دي.
په اروپا کې د مسلمانانو د علمي کتابونو د ژباړې اغیزې د «ویل ډورنټ» په وینا یو انقلابي اغیز درلود او له مختلفو لیدونو څخه څیړل کیدی شي.
په اروپا کې د مسلمانانو د کتابونو د ژباړې د نفوذ جلوې (څرګندوني):
1- د اروپا د علمي خوځښت او بیا رغولو لپاره بنسټ ایښودل؛
2- د نویو علمي میتودونو پراختیا؛
۳- په اروپا کې د ښوونیزو مرکزونو او بنسټونو وده؛
۴- د اروپایانو په فکر کې تحرک رامنځته کول او ساینس او فلسفې ته د هغوی پاملرنه؛
۵- له مختلفو علومو سره بلدتیا چې مسلمانان په کې مهارت درلود؛
۶- هغو علمي اثارو ته رسېدنه چې مسلمانانو له لرغوني یونان څخه مخکې له وخته رابرسېره کړې وه.
