فدرالیزم؛ له پېژندنې څخه تر تطبیقه پورې (دوهمه برخه)
د فدرالیزم تاریخي شالید
که موږ د فدرالي نظام تاریخي شالید ته یو ځغلنده نظر واچوو، نو وبه وینو چې دغه نظام د تاریخ په اوږدو کې اصليت او ډسپلین نه لري. بلکي په پخواني روم او يونان هيوادونو کي د واکمنو نظامونو او د امريکا د نويو قدرتونو تر څنګ پلي سوی دی.
موږ په دې بحث نه شو کولای چې د عجم د تاریخ په ځواکمنو هیوادونو کې کوم سیاسي نظامونه موجود وو او څنګه یې پر خپلو خلکو واکمني کوله او یا د دولت او ملت تر منځ د اړیکو بنسټ څه و؛ ځکه په دې موضوع کې زموږ اصلي موخه یوازې د فدرالي نظام څیړل دي. له همدې امله، موږ هڅه کوو چې یوازې په دې موضوع تمرکز وکړو او د حاشيو څخه ډډه وکړو تر څو داسې نه چې خپل اصلي موخه هيره کړو. خو د تمهید او لنډې پیژندنې په توګه باید په تاریخ کې د ځینو واکمنو نظامونو یادونه وکړو تر څو د موضوع اصل روښانه شي.
په پخوانیو وختونو کې، د دې اړیکو ډېر مثالونه لیدل شوي. په ټولو لرغونو تمدنونو کې له چین څخه نیولې تر جنوبي امریکا، له مصره تر هند او له منځنۍ اسیا او منځني ختیځ څخه تر اروپا پورې، ټول تاریخي اسناد د بېلابېلو بڼو او متنوع تجربو د شتون څرګندونه کوي چې د ټولنیزو اړیکو بنسټ یې کېښود.
ډېری سیاسي مفکورې چې په عمل کې پلي شوي په روم او په ځانګړي توګه په لرغوني یونان کې د تاریخ لیکلو او د هغه د تاليف کولو په برخه کې د مخکښ کیدو له امله، دې ته خورا پاملرنه شوې. د دې مثالونو په منځ کې، چې بیرته زموږ موضوع ته راګرځي، د فدراليزم او کنفډرالیزم مقولات دي.
نو باید د ځینو سیاستوالو او لیکوالانو خبرې او لیکنې را نقل کړو او د هغوی په مرسته یې ساحه پراخه کړو.
د فدائیان خلق سازمان لیکوالانو په خپله یوه نشريه کې لیکلي دي: «د هغو متنونو په حواله چې د لرغوني تاریخ یادونه کوي، داسې ښکاري چې د «فئودوس» کلمه د لومړي ځل لپاره په لرغوني یونان او روم کې کارول شوې وه. همدارنګه د رښتنې تاریخ په پام کې نیولو سره چې دا کلمه په کې ذکر شوې ده، لومړی “فدرالیزم” او بیا د “کنفډرالیزم” کلمه کارول شوې ده.
له همدې امله، دا اړینه ده چې دا شرایط په لنډ ډول تعریف کړو.
فئودوس د روم امپراتورۍ اړیکې د ګاونډیو حاکمیتونو سره یا د دوی سره په شخړه کې څرګندوي. دا پدې مانا ده چې د روم امپراتورۍ، د خپلو ګاونډیو سره په دوامداره شخړو کې، د ځینو سره تړونونو ته مخه کوي ترڅو د نورو سره مقابله وکړي. دا تړونونه چې د «فئودوس» په نوم یادیږي، د روم امپراتورۍ او ځینې واحدونو، د کورنیو او ګاونډیو ترمنځ ژمنې شاملې وې، ترڅو د امپراتورۍ یا نورو حاکمیتونو لپاره د ګډ دښمنانو سره د مبارزې لپاره د روم سره همکاري وکړي.
کنفډرالیزم، په لرغوني یونان کې د خپلواکو دولتونو او د نورو د بریدونو په وړاندې د اړیکو د تشریح کولو لپاره کارول کېده.
د وخت د قدرتونو سره د مقابلې لپاره (په ځانګړې توګه د هخامنشیانو)، د اتني لیګ د حاکميتونو مجموعه د “اتن کنفدراسیون” تر عنوان لاندې یو بل سره تړون لاسلیک کړ. د ایران فدائیان خلق نشریۀ وايي چې لومړی کنفدراسیون په ۴۷۷ ق م کې جوړ شو. دغه نظام د خپلو متحدینو په منځ کې لوړ مقام درلود، خو د اتن کنفدراسیون د تشکیلاتي حکومتونو مجموعه زيات او کم مساوي حقونو پر اصل ولاړ و.
په ساده کلمو کې دا په لاندې ډول خلاصه کېدای شي: په لرغوني روم او یونان کې د روم امپراتورۍ په څیر یو ځواکمن واحد رامینځته شو چې د نورو واحدونو سره د خپلو اړیکو د ټاکلو لپاره د فیوډالیزم په سیسټم تکیه کوله، مګر په لیګ کې موازي قدرتونه، چې پخپله د فدراليزم بڼه تجربه کړې وه ، دوی د تړونونو رامینځته کولو لپاره کنفډرالیزم رامینځته کړ. په دې توګه فدرالیزم او کنفډرالیزم په سیاسي تاریخ کې ثبت شو.[1]
ادامه لري…
[1]. د ایران د خلکو د وفادارانو د اتحادیې سازمان، پاڼه: 17.
