لیکوال: زید
فدرالیزم؛ له پېژندنې څخه تر تطبیقه پورې (لومړۍ برخه)
إن الحمد لله، والصلاة والسلام على رسولالله. أما بعد:
په کمه نړۍ کې چې موږ شتون لرو، مختلف خلک او ملتونه او مختلف حکومتونه او نظامونه شتون لري. هر حکومت د خپلو افکارو پر بنسټ نظام جوړوي او هر ځواک د خپلو ګټو پر بنسټ قانون جوړوي. فدرالیزم هم یو له هغو نظامونو څخه دی چې ډېر حکومتونه یې په خپله اجنډا کې ځای پرځای کړی او پلي کوي.
انشاءالله، په دې جامع او لنډه لیکنه کې به پر دې موضوع له مختلفو اړخونو څخه په تفصیل سره بحث وکړو.
بنسټيزې کلمې: فدرال، فدراليزم، فدراليست، نړۍ، سياست او حکومت
لنډيز
فدرالیزم یو سیاسي نظام دی چې د نړۍ په ځینو لویو حکومتونو کې حاکم دی. په دې نظام کې یو هېواد خپل ټول ښارونه، ولایتونه په څو ایالتونو وېشي، بیا د ټول هېواد لپاره مرکزي حکومت ټاکل کېږي او د هر ایالت لپاره، یو کوچنی حکومت ټاکل کېږي چې د هغه ایالت ټول مصلحتونه او ګټې په پام کې ونیسي. بیا خپل راپورونه د هیواد مرکزي حکومت ته وسپارئ.
دا نظام یو ولسمشر، یو صدر اعظم او څو نور وزیران لري. ولسمشر، صدر اعظم او یو شمېر نور وزیران د هېواد په پلازمېنه کې حضور لري او د ټول هېواد ګټې په پام کې نیسي. په نورو ایالتونو کې یو وزیر او حاکم له خپلې کابینې سره موجود وي؛ خو دا کسان یوازې د هغه ايالت ګټو ته پام کوي او د هیواد په عمومي مسایلو کې لاسوهنه نه کوي.
البته، د نړۍ په حکومتونو کې فدرالي نظام مختلف ځانګړتیاوې لري او هر یو کولی شي په ډیرو تفصیلاتو کې بدلون راولي، نو د دوی طرزالعملونه او کاري لايحې توپیر لري.
ان شاءالله چې د دې څېړنې په راتلونکو برخو کې به د معاصرې نړۍ بېلابېل نظرونه د قرآن، احادیثو، او د رسول الله صلی الله علیه وسلم د ژوند په رڼا کې بحث پرې وشي.
د فدراليزم کلمه څه ده او له کومې ژبې څخه سرچينه اخلي؟
د “ودې” څېړنیزې بنسټ څېړونکې ډله په خپله یوه نشريه کې داسې لیکي: فدرالیزم د يووالي، تړون معنی لري. دا یو سیاسي مفهوم دی چې په هغه کې د واحدونو یوه ډله ( ایالتونه، ولایتونه، هیوادونه او نور) یو بل ته ژمن دي او د دوی په استازیتوب یو مرکزي حکومت شتون لري.
د فدرالیزم اصطلاح د حکومت د یو سیسټم تشریح کولو لپاره هم کارول کیږي چې حاکمیت د اساسي قانون له مخې، د يوه ځواک او مرکزي حکومت او د هغه د سیاسي واحدونو (لکه ایالتونو یا ولایتونو) ترمنځ ویشل شوی.
فدرالیزم هغه نظام دی چې د ډیموکراسۍ د اصولو او بنسټونو او سازمانونو پر بنسټ ولاړ وي چې په هغه کې د هیواد د ادارې واک د ملي او دولتي یا ولایتي حکومتونو ترمنځ ویشل شوی او هغه څه رامینځته کوي چې ډېر وختونه د فدراسیون په نوم یادیږي. د دې نظام پلويان فدراليست بلل کېږي. له همدې امله د ډلو همکاري او اتحاد فدراليزم بلل کېږي.[1]
همدارنګه، هغه هیوادونه چې دا نظام لري “فدرالي حکومتونه” بلل کیږي. که څوک د نړۍ د حکومتونو نوملړ مطالعه کړي، نو د هر حکومت د نوم په مقابل کې نظامي سيسټم هم لیکل شوی دی. د بېلګې په توګه: د سعودي عربستان د حکومت د نوم په مخ کې “بادشاهي حکومت” لیکل شوی، د ایران د حکومت د نوم په مخ کې “جمهوریت” لیکل شوی او د امریکا، جرمني، پاکستان او نورو هېوادونو د حکومتونو نوم مخې ته ” فدرالي حکومت ” لیکل شوی دی.
د ایران د خلق جمهوریت فعالانو په خپله یوه نشريه کې د فدرالیزم کلمه په لاندې ډول معرفي کړې ده. لکه څنګه چې دوی لیکي: “د فدرالیزم او کنفډرالیزم کلمې لاتیني ریښه لري، چې د «فوئدوس» کلمې څخه اخیستل شوي چې د معاهدي، پيمان او تړون معنی لري. د کلمو ريښې پژندنې علم له مخې، د “فوئدوس” کلمه د کورنۍ، ترکیب، باور او اعتقاد معنی لري.[2]
محمد شریف روشن یوسفي د سیاسي چارو کارپوه پوهاند اسدي په حواله په خپله یوه مقاله کې لیکي: «د فدرالیزم ډېر تفسیرونه او تعریفونه وړاندې شوي دي. په ساده تعریف کې ویلای شو چې فدرالیزم هغه نظام دی چې په هغه کې واک د ملي او محلي دولتي واحدونو تر منځ ویشل کیږي او محلي واحدونه کولای شي د خپلواک حقوقي او قانوني واک لاندې کار وکړي. برعکس، په متمرکز حکومتونو کې، واک په مرکز کې متمرکز وي او په عمده توګه د ملي مقننه ارګان یا پارلمان په بڼه وي؛ مګر په عمل کې، مرکز ممکن ځینې دولتي او قانوني اختيارات محلي چارواکو ته وسپاري.»[3]
استاد شریفي په ادامه کې ليکي: فدرالیزم د سیاسي سازمان یوه بڼه ده چې د ايالتونه محلي حکومتونه د یووالي په بڼه په یوه جامع سیاسي نظام کې شامل دي چې هر ايالت ته اجازه ورکوي چې د ايالت په کچه خپل بنسټیز سیاسي موجوديت وساتي. دا تعریف په دایرة المعارف بریتانیکا کې هم موندل شوی.[4]
ګراهام سمیټ په دې باور دی چې فدرالیزم، د جغرافیایي پلورالیزم د یوې بڼې په توګه، د هغو هیوادونو پام ځانته را اړوي چې په څو توکمیزو ټولنو کې د دولت د یووالي په لټه کې دي. د دې نظام اصلي ځانګړتیا دا ده چې د هغه اجزا ( ایالتي حکومتونه او فدرالي حکومتونه) په خپلواک ډول کار کوي او یو له بل سره نږدې اړيکې لري. که د حکومت واک په یو ځای کې متمرکز وي، نو ویلای شو چې یو واحد حکومت دی، او که دا د مرکز او څو محلي واحدونو ترمنځ وویشل شي، نو دا به فدرالي حکومت وي.
فدرالیزم یو ډول دوه جوړښتي سیاسي نظام دی چې په واضح ډول ویلای شو چې مرکزي حکومت او ایالتي حکومت پکې شامل دي. فدرالیزم د غیر متمرکزې حکومتولۍ اصلي بڼه ده چې واک او اختيارات د فدرالي حکومت او ايالتونو ترمنځ ویشل کیږي. فدرالي حکومت د ګډو ملي مسلو او موضوعاتو لکه بهرنۍ پالیسۍ، دفاعي پالیسۍ، ملي امنیت او پیسې د واک او حاکمیت او پریکړې کولو لپاره کارول کیږي. ایالتونه د سیمه ییزو حکومتونو په توګه د سیاسي، کلتوري او اقتصادي مسلو په برخه کې د حکومت د دې اداري طریقې واک او په ايالت کې دننه د پريکړې نیولو حق لري.
دا د ځواکمنو سیاستوالو د خبرو او نظرونو یوه بیلګه وه کوم چې د “فدرالیزم” لغوي او اصطلاحي مفهوم سره سم لیکل شوي او دا مفهوم زموږ لپاره په خورا ښه او غوره طریقه تشریح شوي. په دې لیکنو سره، موږ وکولی شوه، چې د دې مفهوم ساحه پراخه کړو.
په همدې ترتيب د فدرالي سياسي نظام د نورو برخو په اړه چې د مسلمانو پوهانو، اسلام پوهانو، د لومړۍ او دويمې نړۍ د سياستوالو نظرونه پکې شامل دي او د دغه نظام د ګټو او مثبتو او منفي پايلو په اړه به څيړنه وشي.
زه هیله لرم چې دا څیړنه به د مسلمانو خلکو او د علم خاوندانو لخوا د استفادي وړ وګرځي ترڅو موږ د نړۍ مختلف نظامونه سره آشنا شو، د اسلامي سیاسي نظام په ارزښتونو پوه شو او پلي کړو.
ادامه لري…
[1]. علمي، بصیرت لرونکی او مهارت لرونکی ډیټابیس (نمو)، پاڼه: 2، په ایران کې رسمي ویب پاڼه.
[2]. د فدراليزم په اړه کاري ډله، د ايران د خلکو د وفادارۍ سازمان، د فدراليزم په اړه يوه ليکنه، 3 مخ.
[3]. پوهاند محمد شریف روښان یوسفي رباب اکبرزاده په افغانستان کې د فدرالیزم د فرصتونو او ننګونو څیړنه، (۱۲۰ مخ) دا مقاله هغه مهال لیکلې کله چې نوموړی د کابل په کاتب پوهنتون کې د نړیوالو اړیکو په برخه کې د ماسټرۍ محصل و او د قلم په برخه کې د لیسانس محصل و. دا مقاله په کابل، افغانستان کې د جورجیا پوهنتون د حقوقو او جرمونو په برخه کې د کاتب په درې میاشتنۍ، شپږمه ګڼه، ۲۰۱۸ هجري کال کې خپره شوې ده.
[4]. روشن، یوسفي، محمد شریف، په افغانستان کې د فدراليزم د فرصتونو او ننګونو څیړنه، مخ: ۱۲۰؛ همدارنګه په دې برخه کې د استاد اسدي خپله مقاله (اسدي، ۸۱۰ مخ). تاسو هم مراجعه کولی شئ.