کله چې مولانا د تصوف او معرفت نړۍ ته ننوځي، د هستۍ لویي او عظمت او نور افقونه ویني او د عاشقانو د جلاوالي په اړه شعرونه او ترانې د مثنوي او غزلو په بڼه لیکي، لکه څنګه چې رومي په دې بیت سره پېل کوي:
بشنو این نی چون شکایت می کند
از جدایی ها حکایت می کند
کز نیستان تا مرا ببریده اند
در نفیرم مرد و زن نالیده اند
دلته (نی) په ټوله کې د انسان او خپله مولانا سمبول دی او هغه (نی) لکه په بیرغ کې د زمري انځور مثال ورکوي چې متحرک عامل او دلیل یې بهرنی موجود دی او نی لا هم غږ، وینا یا حرکت نلري، دا اواز او فریاد چې نی یې لري، په حقیقت کې د مینې او معرفت څخه یې الهام اخیستی او له سوز او ولولو او د عاشق او معشوق له بیلتون څخه کیسه او حکایت کوي.
په دې شعر کې نیستان د جنت سمبول او د لوی خدای جل جلاله د نیږدیوالي نښه ده او نی د انساني سمبول په توګه له هغه نیستان څخه پرې شوی او دا شعر د قرآن له همدې آیت(و نفخت فیه من روحی) څخه الهام اخیستی دی.
په دې تړاو حافظ صاحب یو شعر یا دا جملې لري:
من ملک بودم و فردوس برین جایم بود
آدم آورد در این دیر خراب آبادم
سایه طوبی و دلجویی حور و لب حوض
به هوای سر کوی تو برفت از یادم
په دې شعر کې حافظ په مستانه ډول وايي چې موږ له اصلي نړۍ څخه لېرې شوو. دا هغه څه دي چې رومي وايي، مګر په عاجزانه توګه؛ په دې شعر هم نيوکه کېداى شي: لومړى د دې شعر لومړى بند د ځينو خلکو په اند غلط دى؛ ځکه چې زموږ څخه هیڅ یو هم ملک یا پرښته نه دې. بلکي موږ انسانان وو او فردوس زموږ ځای و. دوهم دا چې «آدم علیه السلام موږ دغه خراب آباد ته راوستلي یو» ؛ وروسته له دې چې آدم عليه السلام او حوا عليهما السلام ونې ته لاس وکړ ، «بدأت لهما سوآتهما» ؛ د دوی جنس څرګند شو او د دوی جنس تر دې دمخه نه و پېژندل شوی. څوک چې جنسیت یې معلوم نه وي، ماشوم به هم ونه لري؛ نو که موږ دا وګورو لکه څنګه چې موږ د آدم علیه السلام د سرغړونې له امله دلته راغلي یو، نو باید ووایو چې که دوی ونې ته لاس نه وی لګولی، نو د دوی جنس به په هیڅ ډول نه و پیژندل شوی او دوی به هیڅ اولاد نه درلود. دا خو پرېږده چې دا ماشومان په دې نړۍ کې پیدا شي!
مګر دلته ټکی دا دی: موږ بل نظر لرو؛ موږ وايو چې آدم عليه السلام له پيله له ځمکې څخه پيدا شوى او د هغه جنت هم د ځمکې پر مخ يو جنت و. هغه جنت چې موږ به یوه ورځ ننوځو، هغه جنت دی چې له ځمکې څخه پیل او تر اسمانونو پورې غځیږي، موږ یې په اړه د قرآن کریم آیتونه لولو. د ځمکې دا جنتي طبیعت د آدم علیه السلام په سرغړونې سره له منځه لاړه او په یوه شړېدلي ځمکه بدله شوه، چې باید پکې کار وکړې او زیار وګالې.
پوښتنه: که هغه سرغړونه نه وای کړې نو بیا څه کېدل؟
آیا هغه به د تل لپاره په جنت کې پاتې کېده؟
یا دا د بل پلان سره ممکنه وه – نه د اخراج په بڼه؛ بلکې په درنښت، اجازه راکړئ چې ځمکه د دې په څیر طبیعت واخلي، د آدم او حوا فضیلتونه راښکاره شي، او د مخلوقاتو سیسټم جوړ شي او …؟ زه وايم که آدم علیه السلام سرغړونه نه وای کړی، بیاهم دا ټولې پيښي به پیښې شوې وای . زما دلیل دا دی چې موږ دا نه شو منلی چې د انسانانو دغه لویه سلسله، پیغمبران علیهم السلام ، اشرف مخلوقات صلی الله علیه وسلم او … په دې لویې لړۍ کې قرار لري او دا ټول اسماني کتابونه او … ټول د یوې سرغړونې له امله رامینځته شوي! موږ نشو منلی چې د نړۍ مستقیمه لاره د آدم او حوا لپاره وه چې په جنت کې د تل لپاره په خوښۍ سره ژوند وکړي! دا نظر د منلو او منطقي نه دی.
د نړۍ اصلي لاره هغه څه وه چې اوس پېښ شوي دي، اما آدم علیه السلام تلوار وکړ او په لومړي سر کې یو سبب جوړ شو؛ یعنی ټاکل شوې وه چې آدم علیه السلام به په جنت کې اوسېږي، بیا به په تدریج سره نومونه زده کړي، وده وکړي او کله چې بلوغ ته ورسېد، نو خدای جل جلالع به یې بلوغ ته ورسوي او په ځمکه کې به یې د خلیفه په توګه ځای پر ځای کړي او طبیعت به یې ورته وښیي؛ اما هغه لږ تلوار وکړ او په ځمکه کې د سختۍ سره مخ شو، مګر هغه ژر تر ژره د خلافت ونې ته لاس وغځاوه، او خدای جل جلاله هغه له هغه ځایه بهر کړ؛ دا داسې ده لکه خدای جل جلاله چې هغه د خپل له نظره لرې کړ. بیا هغه توبه پیل کړه او دا غلطي یې معاف شوه. له همدې امله د ادم توبه قبوله شوه خو هغه جنت بیا پیدا نه شو.
حضرت مولانا په دې ډول ادامه ورکوي:
بشنو این نی چون شکایت می کند
از جدایی ها حکایت می کند
د رومي په شعر کې نی د رومي ځان او د ټولو انسانانو سمبول دی چې د خپل عاشق څخه لیرې دي چې د خدای جل جلاله او انسان تر مینځ د جلاوالي څخه شکایت او کیسه کوي.
کز نیستان تا مرا ببریده اند
در نفیرم مرد و زن نالیده اند
سینه خواهم شرحه شرحه از فراق
تا بګویم شرح درد اشتیاق
مولانا وايي چې ټول له نی سره ملګرتیا کوي او د نی څخه متاثره دی، مګر هغه څه چې زه یې غواړم هغه نه دی، مګر هغه څوک چې زه یې غواړم هغه باید د مینې په لاره کې ډېری جامې اغوستې وي او په دې لاره کې تجربه ولري. د مينې په لاره کې يې خپل ځيګر سوځولی وي او د مينې په مفهوم او معنی پوه وي، مينې ته يې لاس ورکړی وي او د مينې او معرفت دروازې يې خلاصې کړې وي، داسې کسان په شمېر کې کم دي. دلته د رومي په الفاظو هر څوک درک او پوهېدلای نه شي، خو د رومي صوفیانه الفاظ هغه څوک درک کولای شي چې د جلا کېدو غم یې احساسوي او له محبوب او خدای تعالی جل جلاله څخه د لرې کېدو په غم پوهېږي. د مثنوي ټول بیتونه په حقیقت کې له معشوق څخه د عاشق د جلا کیدو کیسه ده او له خدای تعالی څخه د انسان د جلا کیدو کیسه ده.
از مقامات تبتل تا فنا
پایه پایه تا ملاقات خدا
مولانا دلته وايي چې موږ له ځمکې څخه اسمان ته رسېږو او د مينې دغه لاره څو مرحلې، مقامونه او درې لري. مقامات یا منازل د طریقت هغه مرحلې دي چې د صوفیانو په منځ کې مشهورې دي او هغه اوه مقامونه دي چې ابو نصر سراج په کتاب اللمع کې ذکر کړي دي: توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توکل او رضایت.
عطار دا خبره په اوو دورو کې له حالاتو سره په ګډه کړې ده. له صوفیې سره مقامات او منازل ډیر دي او یو، دوه، اوه، اویا ، اویا زره، لس، سل او زره ذکر شوي دي. خواجه عبدالله انصاري په خپل کتاب منازل السرین کې په لسو مرحلو کې روایت کړی دی او هره مرحله یې سل بیتونه لري.
من به هر جمیعتې نالان شدم
جفت بد حالان و خوش حالان شدم
مولانا وايي چې اسلامي تصوف او عشق او معرفت چې ما د شعر په بڼه ياده کړې او شامله کړې ده، د هر چا د پوهېدلو او لمس کولو وړ نه ده، هغه څوک کولی شی هغه درک کړي او خوند یې وڅکي چې د دنيا اسير نه وي او په حقیقت کې د مینې یا عشق خوند یې څکلی وي او پوه شي. مولانا له هغو خلکو څخه چې په مینه نه پوهېږي او خدای جل جلاله نه پیژني، ډېر خپه، درد من او خوابدی دی او باور لري چې یوازې لږ شمیر خلک ( انا الله او انا الیہ راجعون) چې د اسلامي عرفان او عشق پیل او پای دی، پېژني او بس. لکه څنګه چې د خپلو شعرونو په یوه برخه کې په لنډه توګه وایي:
در نیابد حال پخته هیچ خام
پس سخن کوتاه باید والسلام.
لیکوال: ابو فرزان غوري
By محمد فاتح