د افغانستان فیلسوف؛ سید جمال الدین افغان رحمه الله (پنځمه برخه)

لیکوال: عبیدالله نیمروزی

د افغانستان فیلسوف؛ سید جمال الدین افغان رحمه الله (پنځمه برخه)

لنډیز

سید جمال الدین افغان، لکه څنګه چې په تېرو برخو کې یادونه وشوه، د نولسمې پېړۍ د اسلامي نړۍ له خورا مشهورو مفکرینو او اصلاح‌غوښتونکو څخه و. هغه داسې شخصیت و، چې د اسلامي امت په وېښتابه او یووالي کې یې بې‌ساری او رغنده رول ولوباوه. هغه، د خپلو ژورو افکارو او نه ستړې کېدونکو هڅو له برکته، د اصلاح‌غوښتنې او د استعمار پر ضد د مبارزې سمبول وګرځېد.

د دې څېړنې په تېرو برخو کې، موږ د هغه ټولنیز مقام، د اسلامي امت په بیدارۍ کې د هغه د نفوذ، او د مسلمانانو په وېښتابه کې د هغه د اغېزو په اړه بحث وکړ. دغه راز، د نوموړي د شخصیت او لاسته راوړنو په اړه د اسلامي امت د ځینو علماوو او څېړونکو څرګندونې هم ذکر شوې، چې هغه یې د یو فکري مشر او د آزادۍ او عدالت د مبارزینو لپاره د الهام‌ورکوونکي شخصیت په توګه ستایلی دی.

خو په دې برخه کې، موږ اراده لرو چې د سید جمال الدین افغان رحمه الله د زوکړې د ځای او ټاټوبي په اړه، چې یوه مهمه او کله ناکله جنجالي موضوع ده، بحث وکړو. د دې مشهور شخصیت د زوکړې ځای له اوږدې مودې راهیسې د تاریخ‌پوهانو او څېړونکو لپاره د پام وړ موضوع پاتې شوې، او په دې هکله بېلابېل نظرونه وړاندې شوي دي.

ډېرې باوري او لرغوني سرچینې، په ځانګړي ډول هغه آثار چې افغان څېړونکو لیکلي دي، سید جمال الدین د افغانستان د کنړ یا لغمان سیمې ته منسوبوي او هغه ته د “افغان یا افغاني” لقب ورکوي. په دغو سرچینو او روایتونو کې، سید جمال الدین د افغانستان د ټولنې له وتلو او نوموتو شخصیتونو څخه ګڼل شوی، چې له خپل اصلي او سیمه‌ییز چاپېریال څخه راپورته شوی او د ظلم او استعمار پر ضد د خپلې مبارزې له امله یې نړیوال شهرت ترلاسه کړی دی.

خو، له بلې خوا، ځینې سرچینې او څېړونکي سید جمال الدین د ایران د همدان ولایت د اسدآباد سیمې ته منسوبوي او باور لري چې د هغه لقب “اسدآبادي” د همدې ځای نښه ده. دا نظر په ځینو تاریخي متونو او د پوهانو په لیکنو کې هم مطرح شوی، او د څېړونکو ترمنځ یې پراخ بحثونه او مناقشې پارولې دي.

په دې برخه کې زموږ موخه دا ده، چې د دغو نظرونو یوه بې‌پرې او علمي څېړنه وړاندې کړو، څو د باوري تاریخي او علمي سرچینو پر بنسټ، د دې ستر شخصیت د زوکړې ځای او اصلي ټاټوبي ته روښانه انځور ورکړو. موږ به نه یوازې هغه سرچینې وڅېړو، چې سید جمال الدین د افغانستان اصلي اوسېدونکی ګڼي، بلکې د هغو څېړونکو نظریاتو ته به هم پام وکړو، چې هغه ایران ته منسوبوي.

دا څېړنه ځکه مهمه ده، چې د سید جمال الدین افغان رحمه الله د زوکړې ځای د هغه د تاریخي او کلتوري هویت یوه مهمه برخه ده، او کولی شي د هغه د نظریاتو او فعالیتونو د شرایطو په درک کولو کې مرسته وکړي.

سریزه

د سید جمال الدین افغان – اسدآبادي رحمه الله د زوکړې د ځای موضوع، د اسلامي نړۍ د معاصر تاریخ په مطالعاتو کې له مهمو او لانجمنو مسایلو څخه ده، چې تل یې د څېړونکو، مفکرینو او حتی سیاستوالو پام ځانته اړولی دی.

سید جمال الدین، د نولسمې پېړۍ د مشهورو اسلامي مفکرینو او اصلاح‌غوښتونکو له ډلې څخه و. نه یوازې دا چې د اسلامي نړۍ د فکري او سیاسي غورځنګونو یو اغېزمن شخصیت و، بلکې په اسلامي ټولنو کې د استعمار، ظلم، او تفرقې پر ضد د مبارزې په ډګر کې هم مهم او مخکښ رول یې درلود.

له همدې امله، د نوموړي د هویت د عناصرو په توګه، د هغه د زوکړې د ځای او مخینې پېژندل کولی شي د هغه د افکارو، فعالیتونو، او فکري لارې د ژور درک او پوهېدنې لپاره ګټور وي.

د اوږدې مودې راهیسې، د سید جمال الدین رحمه الله د ژوند په اړه څېړنې تل د هغه د زوکړې د ځای په اړه له دوو مخالفو نظرونو سره مخ شوې دي. د تاریخ‌پوهانو او څېړونکو یوې ډلې هغه افغانستان ته، په ځانګړي ډول د کونړ یا لغمان سیمې ته منسوب کړی او باور لري چې “افغان” لقب، چې هغه په خپلو لیکنو، سفرونو، او فعالیتونو کې په پراخه کچه کارولی، له افغانستان سره د هغه د تړاو روښانه نښه ده.

دا نظریه هڅه کوي چې دا مسله د ګڼ‌شمېر تاریخي سرچینو، د هغه (سید جمال الدین) د معاصرو لیکوالانو د آثارو او لیکنو، د هغه د یادښتونو، او د ځینو معاصرو لیکنو په حواله ثابته کړي. د دغو سرچینو له مخې، سید جمال الدین د افغانستان په کلتوري او ټولنیز چاپېریال کې لوی شوی و، او دې شرایطو د هغه د انقلابي او اصلاح‌غوښتونکو افکارو په جوړښت کې مستقیمه اغېزه درلوده.

له بلې خوا، ځینې څېړونکي او لیکوالان د سید جمال الدین د زوکړې ځای د ایران د همدان ولایت د اسدآباد سیمې ته منسوبوي. دا نظر ټینګار کوي چې “اسدآبادي” لقب، چې په ځینو تاریخي سرچینو او حوالو کې ذکر شوی، له دې سیمې سره د هغه تړاو څرګندوي. دا ډله باور لري چې سید جمال الدین د ایران د اسدآباد په یوه کورنۍ کې زېږېدلی و او د هغه روزنه او هویت له همدې سیمې څخه پیل شوی. دا نظر هم پر ځینو اسنادو تکیه کوي، په شمول د هغو سرچینو چې ایراني لیکوالانو هغه د اسدآباد اوسېدونکی معرفي کړی دی.

دلته اصلي ننګونه نه یوازې د سید جمال الدین رحمه الله د اصل په اړه د جغرافیایي نظرونو توپیر دی، بلکې دا مسله د تاریخ‌لیکنې او هویت‌موندنې له پراخو ابعادو سره هم تړاو لري. د هغه د زوکړې ځای له اوږدې مودې راهیسې یوه هویتي او ځینې وختونه سیاسي موضوع وه، چې د تاریخي شخړې هاخوا، په افغان او ایراني ټولنو کې د بېلابېلو بحثونو د رامنځته کېدو لامل شوې ده.

دا چاره، په دې برخه کې څېړنه یو علمي او بې‌پرې کار ګرځوي، چې کولی شي د دې مسلې د ښه درک لپاره لاره هواره کړي. دا څېړنه د لیکل شویو سرچینو د څېړلو، د تاریخي متنونو د تحلیل، د سید جمال الدین د معاصرانو د آثارو د مطالعې، او د هغه د شخصیت د کره کتنې او تحلیل له لارې د شته لیدلورو ارزونه کوي.

هغه کړنلاره، چې په دې څېړنه کې په پام کې نیول شوې، له یوې ساده تاریخي څېړنې هاخوا ځي او هڅه کوي چې دا مسله له تاریخي، ټولنیز، او فکري لیدلوري څخه وڅېړي. د دې څېړنې وروستۍ موخه دا ده، چې دې پوښتنې ته جامع او منطقي ځواب وموندل شي: سید جمال الدین له کوم جغرافیایي او کلتوري شرایطو څخه راپورته شو، او دې شرایطو د هغه په افکارو او فعالیتونو څه اغېزه وکړه؟

په هر حال، دا اړینه ده چې ټینګار وشي، چې دا څېړنه د بې‌طرفۍ او د باور وړ تاریخي اسنادو پر بنسټ ولاړه ده. د بېلابېلو سرچینو کارول او د هغوی انتقادي څېړنه دا زمینه برابروي، چې د دواړو لیدلورو ادعاوې وارزول شي. همدارنګه، د سید جمال الدین پر شخصیت د هغه د زوکړې د ځای د ټولنیزو او کلتوري اغېزو څېړنه، کولی شي د هغه د اصلاح‌غوښتونکو او حماسي نظریاتو د رامنځته کېدو او ودې په اړه ژور درک وړاندې کړي.

په دې توګه، دا څېړنه هڅه کوي، چې له یوې خوا د تېرو مطالعاتو تشې ډکې کړي او نیمګړتیاوې په ګوته کړي، او له بلې خوا، د دې مهمې تاریخي مسلې د روښانه کولو لپاره علمي دلایل او شواهد وړاندې کړي.

دوام لري…