لیکوال: شکران احمدي
د عقل ځواک او د هغه ساحه (نهمه برخه)
اسلامي احکام او د انعطاف وړتیا
د یادولو وړ ده چې د پورته موضوعاتو له منلو وروسته یوه پوښتنه راپورته کیږي: څنګه کولای شو د څوارلس سوه کاله مخکې ژوند بېرته راوګرځوو؟ او څرنګه په ۲۱مه پېړۍ کې څوارلس سوه کلن اصول تحمیل کړو؟ ځکه زموږ اړتیاوې ډېرې دي او تل بدلون مومي. په اصل کې دا پوښتنه د اسلامي علومو د ناپوهۍ له امله رامنځته کیږي؛ ځکه اسلام خپل احکام په دریو برخو ویشلي دي:
-
لومړۍ برخه: هغه احکام چې د قرآن او سنت په قطعي نصوصو سره ثابت دي او د قیامت تر ورځې پورې په هغوی کې هېڅ بدلون نه راځي.
-
دویمه برخه: هغه احکام چې په هغوی کې د اجتهاد او استنباط امکان شته، ځکه د هغوی د ثابتولو لپاره داسې قطعي نصوص نشته چې د خپل عصر په شرایطو باندې غالب وي. دا ډول اسلامي احکام انعطافپذیر (Elastic) دي.
-
درېیمه برخه: هغه احکام چې په اړه یې قرآن او سنت هیڅ امر نه دی کړی او نه یې کومه لارښوونه کړې ده.
د عقل لپاره د اسلام ورکړې ساحې
د درېیمې برخې احکام په اړه دا پوښتنه راپورته کیږي: ولې قرآن او سنت په دې مطالبو کې حکم نه دی صادر کړی؟ اصلي لامل یې دا دی چې دا چارې د انسان عقل ته سپارل شوي دي. د انسان عقل دومره پراخ دی چې کولی شي د تجربې او فکر له لارې د عصر اړتیاوې پوره کړي.
د دویمې برخې احکام د حالاتو او دلایلو د بدلون له مخې بدلون مومي، خو د لومړۍ برخې احکام، چې د انسان د فطرت د ادراک پر بنسټ ولاړ دي، د قیامت تر ورځې پورې نه بدلیږي. د انسان حالت بدلیدلی شي، خو فطرت یې ثابت دی.
د اجتهاد دایره
اجتهاد یوازې هغه ځای څخه پیل کیږي چې قطعي نص شتون ونلري. د عقل څخه کار اخیستل په هغه ځای کې چې قطعي نص راغلی وي، او د نصوصو پر خلاف هر ډول مطلب بیانول، په حقیقت کې د اجتهاد له مشروعې حدودو وتل دي، چې د دین تحریف ته لاره هواروي.
د عقل او قطعي نصونو ترمنځ توپیر
د مثال په توګه:
قرآن کریم د سرکوزي غوښه حرامه کړې ده. که څوک ووايي چې «سرکوزی ځکه حرام و چې هغه وخت ناپاکه ساتل کېده، خو اوس صحي فارمونه ورته جوړ شوي، نو دا حکم باید لغوه شي.» دا د عقل ناسم کارول دي، ځکه چې د نصوصو پر وړاندې عقل خپل محدودیت لري.
قرآن سود حرام ګرځولی دی. که یو څوک په دې اړه عقل وچلوي او ووايي چې «سود ځکه حرام دی چې په هغه وخت کې یې ټولنیزې ستونزې رامنځته کولې، خو اوس یې ګټې ډېرې دي.» نو دا په حقیقت کې د نصوصو نادیده کول دي.
د ناسم عقلکارونې بېلګې
یوه مشهوره کیسه ده چې یو هندي سندرغاړی د حج په مراسمو کې د مدینې پر لاره یوه کاروان کې و. هلته یو عرب سندرغاړی، چې ناسم غږ یې درلود، سندرې ویلې. هندي سندرغاړي وویل: «اوس پوه شوم چې رسول الله صلی الله علیه وسلم ولې موسیقي منعه کړه؛ ځکه هغه د دې کوچیانو موسیقي اورېدلې وه. که زما موسیقي یې اورېدلې وای، هیڅکله به یې حرامه نه ګڼله.»
دا ډول استدلالات د عقل د ناسمې کارونې پایله ده، چې د اسلامي اصولو خلاف دي.
د اجتهاد پر بنسټ ناسمه پوهه
یو مشهور مفکر د دې آیت په اړه وايي: «وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا»؛ چې «د غله څخه هدف د شتمنې طبقې مشران دي، او د لاسونو پرې کول د هغوی د صنعتونو ملي کول دي.» دا د نصوصو ناسم تفسیر دی او د دین د تحریف کولو هڅه بلل کیږي.