لیکوال: عبدالحمید نوروزي
اقتصاد او په اسلام کې د هغه رول (دریمه برخه)
د اقتصاد او نورو علومو ترمنځ اړیکه
اقتصاد د ټولنیزو علومو یو له هغو څانګو څخه دی چې د نورو علومو په ډېرو څانګو پورې اړه لري. اقتصاد له ټولنپوهنې، ارواپوهنې، انسان پوهنې او په ځانګړې توګه له سیاسي علومو او دولتي ادارې سره تړلی دی. په اقتصادي مطالعاتو کې د کلتور، عاداتو او دودونو څیړنه او همدارنګه د ځانګړو ټولنیزو شرایطو لاندې د خلکو د چلند وړاندوینه کول خورا مهم دي. نن ورځ ډیری ساینس پوهان په دې باور دي چې کلتور او ټولنیز ارزښتونه د مختلفو ټولنو او ملتونو د وروسته پاتې کیدو یا پرمختګ او اقتصادي پرمختګ خورا اغیزمن عوامل دي.
اسلامي اقتصاد د قرآن او سنتو له نظره
د اسلام د لارښوونو او اقتصادي احکامو په څېړلو سره موږ دې نتيجې ته رسيږو چې اسلام د بازار وړتياوې منلې دي، يعني د عرضې او تقاضا رواج او په هر حالت کې د اقتصادي ستونزو د حل لپاره يې د کارولو ملاتړ کړی دی. لکه څنګه چې الله پاک په قرآن کریم کې فرمایي: «نحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِيًّا وَرَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ»; «موږ د دوی په منځ کې د دنیا په ژوند کې د دوی رزق تقسیم کړی دی او ځینو ته مو له نورو څخه په لوړو مرتبو کې ځای ورکړی دی، د دې لپاره چې ځینې یې د نورو خدمت وکړي او ستا د رب رحمت تر هغه څه غوره دی چې دوی ذخيره کوي.»
ښکاره ده له بل چا څخه کار اخیستل به په دې ډول وي هغه کار اخیستونکی؛ «د کار غوښتونکی»؛ او کارګر د «کار عرضه کوونکی» دی. د دغو دوو قوتونو (تقاضا او عرضه) په همغږي سره به یو معتدل اقتصاد رامنځته شي.
پیغمبر صلی الله علیه وسلمصلی الله علیه وسلم په دې اړه داسي وايي: «دَعُوا النَّاسَ يَرْزُقِ اللهُ بَعْضَهُمْ مِنْ بَعْضٍ» خلک ازاد پریږدئ تر څو الله تعالی د ځینو نورو له لارې روزي ورکړي.
د آيتونو او رواياتو له نظره د کار مشروعيت
الله تعالي فرمايي: «فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ» کله چې لمونځ وشي، په ځمکې کې خپاره شي او د الله رزق په لټه کې شي.
او په بل ځای کې فرمايلې دی: «وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأْسِكُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شَاكِرُونَ» «او موږ هغه ته وښودله چې په جنګونو کې ستاسو د ساتنې لپاره زغره جوړه کړي. نو ایا تاسو شکر ادا کوئ؟» له دې آيت څخه استدلال: د الله تعالی په خپل پېغمبر داود عليه السلام باندې د زغرې جوړول زده کړل (کوم چې د جګړې پرمهال د دښمن د ژغورلو لپاره کارول کیږي). کله چې هغه د خپل پېغمبر لپاره د جنګي وسايلو جوړول حلال کړل، مانا دا چې د هر هغه څه جوړول چې د دښمنانو له شر څخه وژغورل شي، ضروري او مشروع دي.
الله تعالی فرمایلې دی: «وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ» ژباړه: «او د هغو (د جګړې) لپاره څومره (مادي او معنوي) ځواک او روزل شوي اسونه چمتو کړئ څومره چې تاسو کولی شئ تر څو د الله او خپل دښمن وویره وی. او له دوی پرته نور خلک ووېرېږئ، چې تاسو یې نه پېژنئ او الله یې پېژني. هر څه چې تاسو د الله په لاره کې مصرف کوئ (د جنګ د تجهیزاتو او د اسلامي دفاع او نظامي اډو د پیاوړتیا په شمول)، تاسو ته به پوره اجر درکړل شي او تاسو به هیڅ ظلم ونه وینئ.»
له دې آيت څخه استدلال په دې ډول دى: مسلمانانو ته د خداى (ج) له لوري دنده سپارل شوې چې له خپل وروستي او نهای ځواک او توان څخه کار واخلي او د کفارو او مشرکانو په زړونو کې وېره واچوي او د خپل ځواک په ښودلو سره د فرصت طلبو منافقانو په زړونو کې وېره پيدا کړي. او مسلمانان دې وهڅول شي چې د الله په لاره کې لګښت وکړي؛ ځکه چې د الله تعالی په لاره کې مصرف تلپاتې دی او هیڅکله نه ضایع کیږي.[1]
د ځواک او قوت د چمتو کولو لپاره، د نفقه درلودل خورا مهم دي، او له کار پرته نفقه ناشونې ده، او له کار پرته به د انسان لپاره نه مال وي او نه ځواک.
الله تعالی فرمایلې دی: «يَعْمَلُونَ لَهُ مَا يَشَاءُ مِنْ مَحَارِيبَ وَتَمَاثِيلَ وَجِفَانٍ كَالْجَوابِ وَقُدُورٍ رَاسِيَاتٍ اعْمَلُوا آلَ دَاوُدَ شُكْرًا وَقَلِيلٌ مِنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ» د سليمان عليه السلام لپاره يې هر څه جوړ کړل لکه لوى زيارتونه، مجسمې، لويې لوښي لکه حوضونه او ثابت ديګونه (چې اندازه يې د بيان وړ نه وه، موږ د داؤد کورنۍ ته وويل: اى د داؤد کورنۍ! (د دې ټولو نعمتونو) شكر وباسه، او (پوه شي) زما ډېر لږ بندګان شكر كوونكي دي.
له دې آيت څخه استدلال: الله تعالى سليمان عليه السلام ته دنده سپارلې ده چې پيريا په معمارۍ او صنعتي کارونو کې استخدام کړي چې د سليمان له خوښې سره سم عمل وکړي. او دا د انسانانو لپاره د کار مشروعیت معنی لري.
پیغمبر صلی الله علیه وسلم د کار د مشروعیت په اړه فرمايې: “«اﻟﺘَّاجِرُ الصَّدُوقُ الأَمِین مَعَ النَّبِیّین وَالصِّدِّیقِینَ و الشُّهَدَاءِ»؛ صادق او امانتدار سوداګر له انبياوو، صالحانو او شهيدانو سره (حشر)کيږي.
همدارنګه په یو بل حدیث کې راغلي دي: «مَا أَکَلَ أَحَدٌ طَعَامَاً قَطُّ خَیراً مِّن أَن یَّأکُلَ مِن عَمِلِ یَدِهِ وَ إِنَّ نَبِيَّ اللهِ داودُ کانَ یَأکُلُ مِن عَمَلِ یَدِهِ» هیڅوک هیڅکله د خپل لاس له خوړو څخه غوره خواړه نه دي خوړلي، او په حقیقت کې داود د الله پیغمبر هغه تل د خپل د لاس زحمت ډوډۍ خوړل.
له دې حدیث څخه استدلال: پیغمبر صلی الله علیه وسلم دوی د هغه کار ستاینه کړې ده چې خپله د انسان په لاس ترسره کیږي، او دا حدیث په دې دلالت کوي چې د انسان د لاسونو کار یو له غوره کسبونو څخه دی، او د الله پیغمبر داود علیه السلام د خپلو لاسونو د عايد څخه خوړل او دا، د «کسب او کار» لپاره ښه هڅونه ده.
د دنيا شتمنۍ او هغې ته د پاملرنې کچه د اسلام له نظره
د اسلام په دين کې د دنيا شتمني د خداى د نږدېوالي لپاره، که له مشروع لاري تر لاسه شي، مطلوب دي. مګر که شتمني هدف وي او د نامشروع لارو لاسته راوړل شي او یا دا چې خلک د الله ياد او معنوي ژوند څخه غاقله کړئ؛ دا د غندنې وړ ګڼل کیږي؛ لکه د قرآن کريم آيتونه هم همدې موضوع ته اشاره کوي : ( کهف : ٤٦ ؛ نوح : ١٢ ؛ هود : ٦١ ؛ نحل : ٨ – ١٤ ؛ مالک : ١٥ ) . او همدارنګه د سورت القصص په ۷۷ آیت کې فرمایي: د دنیا له (حلال خوندونو او نعمتونو) څخه خپلې ګټې مه هېروئ!
په اسلامي اقتصاد کې د کار پرېښودلو تاوانونه
د کار پرېښودل په اسلامي دين، ټولنې او اقتصاد ناوړه او پراخې پايلې لري؛ دهغو له جمله څخه:
الف. د دین او عقیدې سست ول؛
په دې معنی چې د کار پریښودل د فقر سبب کیږي او د فقر یو له منفي اغیزو څخه د انسان په دین او عقیده دا وی چې هغه درواغ ویلو او وعده خلافي ته اړ کوي.
ب. د اسلام د اقتصاد په وړاندې د اسلام د دښمنانو پراخ تسلط؛
ج. د مسلمانانو تر منځ د جرمونو پراخوالی؛
-
d. د مسلمانانو په روحانیت کې فزیکی کمزوری او انحطاط.[2]