د افغانستان فیلسوف؛ سید جمالالدین افغان رحمه الله
شلمه برخه
پایله اخیستنه
د اسلامي نړۍ د معاصر تاریخ یوه وتلې او اغېزناکه څېره سید جمال الدین افغان، په خپل تاریخي رسالت وتوانېد چې د مسلمانانو په ویښتیا او د فکري، ټولنیزو او سیاسي تحولاتو په رامنځته کولو کې مهم رول ادا کړي. هغه په زړورتیا او دیني او اصلاحي اصولو ته په پابندۍ خپل دیني هویت ته د مسلمانانو د ورستنېدو لارې چمتو کړې او په ورته وخت کې یې د اسلامي نړۍ له سرلارو او پوهانو وغوښتل چې د زمانې د شرایطو په ژور درک سره له نویو نړیوالو بدلونونو سره د اسلامي اصولو بیاکتنې او تطبیق ته پام وکړي.
د سید جمال الدین په شخصیت کې یو وتلی اړخ د دیني او علمي افکارو په ترکیب کې د هغه وړتیا وه. هغه د مسلمانانو د تاریخي او ټولنیز وضعیت په سم درک سره د پخوانیو تفسیرونو له انحصار او د تېرو پېړیو له اړتیاوو خلاصون وموند او په نوې بڼه یې اسلام مطرح کړ. اجتهاد ته دعوت او په فقه، د قرآن په تفسیر او حدیثو کې بیا کتنه د سید جمال الدین د تفکر له مهمو برخو څخه وو، چې وتوانېد په اسلامي نړۍ کې ډېر اصلاحي او فکري خوځښتونه رامنځته کړي. له دې امله د هغه د افکارو د بېلابېلو اړخونو او په مختلفو برخو کې یې د اغېزو ارزونه ډېر اهمیت لري.
په پای کې پر دیني، سیاسي او ټولنیزو بدلونونو د سید جمال الدین افغان د اغېز ښندلو ځینې کلیدي اړخونه ذکر کېږي.
۱. په اسلامي نړۍ کې پر دیني او فکري اصلاحاتو د سید جمال الدین اغېزې
سید جمالالدین افغان په نولسمه پېړۍ کې د اسلامي ویښتیا د غورځنګ د لویو استازو په توګه پېژندل کېږي. هغه وتوانېد چې د اسلام د تاریخ په یوه حساسه او له ننګونو ډکه دوره کې د اروپا د استعمارګرۍ د څپې او علمي او فلسفي بدلونونو پر وړاندې ودرېږي. د مسلمانانو د دیني هویت د پیاوړتیا او د اسلام اصیلو منابعو ته د ورګرځېدو په لاره کې د هغه هڅو په اسلامي نړۍ کې دیني او فکري اصلاحاتو ته په بڼې ورکولو کې مهم رول ترسره کړ.
هغه د پخوانیو او بېګټې تفسیرونو په نقدولو او اصلاح کولو مسلمانانو ته وښودل چې اسلام نه یوازې له نویو علمي او فلسفي پرمختګونو سره ټکر نه لري، بلکې باید ځان د وخت او ځای له شرایطو سره برابر کړي. له دې امله د دې افکارو ژور درک او تطبیق منل په تېره په معاصره دنیا کې، د اسلامي نړۍ یوه لویه ننګونه او یوه مهمه اړتیا بلل کېږي.
۲. سید جمالالدین او پر سیاسي او ټولنیزو غورځنګونو یې اغېزې
څرنګه چې د سید جمالالدین افغان رسالت د اسلام پر فکري نړۍ اغېز وکړ، په سیاسي او ټولنیزو برخو کې یې هم بېبدیله رول ترسره کړ. هغه وتوانېد چې په عربي نړۍ، فارس، ترکیه او افغانستان کې د استعمار ضد او ناسیونالیستي خوځښتونه پیاوړي کړي. د محمد عبده او سعد زغلول په څېر پر شخصیتونو د سید جمال الدین اغېز د دې تاریخي اغېزو بېلګه ده. دا شخصیتونه د سید له اصلاحي او ټولنیزو افکارو څخه په ګټې اخیستنې وتوانېدل چې په ځانګړې توګه په مصر او نورو اسلامي هېوادونو کې اصلاحي او د استعمار ضد خوځښتونه رهبري کړي.
د استعمارګرو او خارجي دخالتونو پر وړاندې د مسلمانانو د بېوسۍ په ژور درک سره سید جمال الدین نه یوازې په فکري اصولو کې بیا کتنې ته پام وکړ، بلکې له سیاسي پلوه یې هم د مسلمانانو پر یووالي ټینګار درلود. هغه باوري و چې یوازې د یووالي او اصیلو اسلامي اصولو ته په راګرځېدنه کې مسلمانان د بهرنیو ننګونو او تهدیدونو پر وړاندې مقاومت کولی شي او د استعمارګرو له ولکې څخه خلاصون موندلی شي.
۳. د سید جمال الدین څو اړخیز شخصیت او د هغه متناقض چلندونه
د سید جمال الدین افغان د شخصیت یوه وتلې ځانګړنه د هغه متناقض او څو اړخیز چلندونه وو. هغه زغم لرونکی او پاک زړی و، چې په ورته وخت کې یې په اړینو وختونو کې ځيږ طبیعت او توند خويي ښکاره کوله. دا ځانګړنې په تېره له ظالمو پاچایانو او سرلارو سره تر سترګو کېدې. سید د استبدادي قدرتونو پر وړاندې هیڅکله له خپلو حقوقو څخه نه په شا کېده او تل به یې د عدالت او حق د ترلاسه کولو لپاره مبارزه کوله. هغه په بشپړه توګه له خپلو حقوقو څخه دفاع کوله او په دې لاره کې یې که حتا دا ځانګړنې په زیان هم تمامېدې، بیا به هم نه لاس په سر کېده.
د ظلم پر وړاندې دې زړورتیا او درېدنې هغه د اسلامي تاریخ په یوه پیاوړي او سخت شخصیت بدل کړی دی؛ خو دا ځانګړنه د دې لامل شوې چې ځینې څېړونکي د هغه د شخصیت په اړه بېلابېل لیدلوري وړاندې کړي او هغه متناقض فرد معرفي کړي.
۴. د سید جمال الدین په دیني دعوت کې مناقشې او ننګونې
د سید جمالالدین افغان دیني دعوت په تېره د قرآن د تفسیر او حدیثو په مقوله کې د ډېرو څېړونکو او علماوو لپاره د پوښتنې او مناقشې ځای و. هغه له معاصرې نړۍ سره د اسلام د تطبیق لپاره ځینې پخواني او دودیز تفسیرونو له ننګونو سره مخ کړل. دا تګلاره د دې لامل شوه چې زیاتره سنتي او محافظه کار علما هغه له اسلامي اصولو څخه په انحراف تورن کړي.
سید جمالالدین هیڅکله له دې ننګونو او نیوکو څخه ونه وېرېد او تل یې د اجتهاد پر اړتیا او په دیني اصولو کې پر بیا کتنه ټینګار کاوه. که څه هم دې جنجالونو او مناقشو هغه ته ستونزې جوړې کړې؛ خو ونه توانېدې چې په دیني او ټولنیزه برخه کې د هغه پراخې او مثبتې اغېزې کمرنګه کړي.
۵. د سید جمالالدین د تفکراتو اوږدمهاله او معاصرې اغېزې
د سید جمال الدین تفکرات نه یوازې د هغه د ژوند په دوره کې اغېزناک وو، بلکې اغېزو یې تر راتلونکو کلونو پورې هم دوام وکړ. هغه اصلاحي او ناسیونالیستي غورځنګونه چې د هغه له ښوونو یې الهام اخیستی، همداراز په معاصره دنیا کې د جوړېدو او نویو بدلونونو په حال کې دي.
په دیني، ټولنیزو او سیاسي برخو کې د هغه افکار، په تېره په معاصره دنیا کې له ننګونو سره د اسلامي نړۍ په مخ کېدو، د اسلامي نړۍ په داخل او بهر کې د بېلابېلو غورځنګونو لپاره د منبع او مرجع په توګه مطرح دي. همداراز د اسلام اصیلو سرچینو ته د ورګرځېدو او د اسلامي اجتهاد د نوي کولو په هکله د سید جمال الدین تفکر د اسلامي نړۍ په علمي او فکري برخو کې د خلکو پام ځان ته راړولی دی.
په لنډ ډول!
سید جمالالدین افغان په خپلو لوړو او اصلاح غوښتونکو افکارو نه یوازې په دیني او علمي برخو، بلکې په ټولنیزو او سیاسي برخو کې ژورې او پایښت لرونکې اغېزې وښندلې. په اسلامي ویښتیا او اجتهاد او اصلاحاتو ته په دعوت کې د هغه تاریخي رسالت په اسلامي نړۍ کې یو مهم فکري او ټولنیز بحث شمېرل کېږي.
د اسلامي نړۍ نننیو شرایطو او د مسلمانانو مخته پرېمانه ننګونو ته په کتو د سید جمال الدین افغان ښوونې د زیاترو ستونزو او مشکلاتو حللاره کېدای شي. هغه په دیني تفکراتو کې د بیا کتنې پر اهمیت په ټینګار او همداراز یووالي او وحدت ته د مسلمانانو په دعوت کولو د اسلام په معاصر تاریخ کې د یوه وتلي او مخکښ شخصیت الګو پاتې شوی دی، چې رسالت او اغېزې یې اوس هم د پراختیا په حال کې دي.
