لیکوال: عبیدالله نیمروزی
د افغانستان فیلسوف؛ علامه سید جمال الدین افغان رحمه الله (یوولسمه برخه)
د مستبدو حکومتونو او آزادۍ په اړه د سید جمال الدین افغان رحمه الله لیدلوری
سید جمال الدین په ځانګړي ډول د هغو استبدادي او فردي حکومتونو پر وړاندې ودرېد، چې په اسلامي هیوادونو کې یې واکمني کوله. هغه په دې باور و، چې په دې ډول حکومتونو کې خلک په سیاسي پریکړو کې هېڅ ونډه او رول نه لري، او واکمنان په مطلق ډول پر خلکو واک چلوي.
د هغه په اند، دا ډول حکومتونه نه یوازې د اسلامي هیوادونو د وروسته پاتې والي او زوال لامل ګرځي، بلکې استعمارګرو ته اجازه ورکوي، چې په اسانۍ سره په دې هیوادونو خپله ولکه ټینګه کړي.
سید جمال الدین په وار وار ټینګار کاوه، چې د آزادۍ او فردي حقونو مفاهیم باید په اسلامي ټولنو کې بنسټیز شي. هغه ټینګار کاوه، چې خلک باید د خپلو حقونو دفاع وکړي، او د هر ډول ظلم او استبداد پر وړاندې مقاومت وکړي.
له همدې امله، هغه هڅه کوله، چې د آزادۍ، علم، او فردي حقونو مفاهیم په مسلمانو ټولنو کې خپاره کړي، او دا مفاهیم یې له استعمار او ظلم څخه د خلاصون لپاره د اصلي لارو چارو په توګه وړاندې کړل.
علم او عقل د مبارزې د وسیلو په توګه
د سید جمال الدین افغان یوه غوره ځانګړنه دا وه، چې هغه د استعمار او ظلم پر وړاندې د مبارزې لپاره علم او عقل د دوو اساسي وسیلو په توګه معرفي کړل.
هغه په دې باور و، چې اسلامي ټولنې یوازې د علم له لارې خپلواکي او آزادي ترلاسه کولی شي. علم د یو غوره ځواک په توګه، کولی شي د ظلم او فساد ټول ډولونه له منځه یوسي، او د هر ډول استعمار پر وړاندې مقاومت وکړي.
په دې برخه کې، سید جمال الدین لویدیځو ټولنو ته اشاره کوله، چې څنګه هغوی له علم او پوهې په ګټې اخیستنې سره ستر پرمختګونه ترلاسه کړل، خپل هیوادونه یې آباد کړل، او پر ځان بسیا شول.
سید جمال الدین افغان بالاخره دې پایلې ته ورسېد، چې هغه حکومت، چې پر علم، عقل، او فردي آزادیو ولاړ نه وي، د زوال او ړنګېدو له ګواښ سره مخ کېږي.
هغه په وار وار ټینګار کاوه، چې استبدادي او فردي واکمنۍ هېڅکله نشي کولی، په یوه ټولنه کې په دوامداره توګه بریالۍ شي.
دا نظر، په حقیقت کې، د سید جمال الدین د اصلاحي او آزاد فکر بنسټ و، چې لا هم ډېرې مسلمانې ټولنې ترې الهام اخلي.
د وینا او الهي دود لنډیز
سید جمال الدین افغان په خپلو تحلیلونو کې دا په ګوته کړه، چې په نهایت کې، هېڅ حکومت نشي کولی خلک د زور او جبر له لارې تسلیمیدو ته اړ کړي. ټولنې به په تدریجي ډول د انفرادي حقونو او آزادیو پر بنسټ، د عقلاني حکومت په لور حرکت وکړي.
هغه الهي دود ته اشاره وکړه، چې په هره دوره کې، کله چې علم او پوهه په ټولنه کې بنسټیز شي، نو دا الهي دود دی، چې د نویو سیسټمونو او عقلي حکومتونو جوړېدو ته زمینه برابروي.
په بل عبارت، د الهي دود معنی دا ده، چې ټولنې به په طبیعي ډول د علمي، ټولنیز پرمختګ او سوکالۍ په لور حرکت وکړي، او هر ډول فردي ظلم او استبداد به په تدریجي ډول له منځه ولاړ شي.
اصلاح شوی متن:
لکه څنګه چې خدای پاک په قرآن کریم کې فرمايي:
“وَسُنَّةُ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِن قَبْلُ ۖ وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا“
(او دا د الله تعالی طریقه (دود) د هغو خلکو لپاره هم وه، چې له تاسو مخکې تېر شوي، او ته به د الله تعالی په طریقه (دود) کې هېڅ بدلون ونه مومې.)
له همدې امله، سید جمال الدین افغان خپلې هڅې د ختیځو هیوادونو د ویښولو لپاره، هم مهاله، په انفرادي او ټولنیزه کچه، او په همغږۍ سره تعقیب کړې.
هغه په دې باور و، چې د دې هیوادونو د آزادۍ او خپلواکۍ د ترلاسه کولو لپاره، باید لومړی انفرادي او ټولنیز ذهنونه راویښ شي، ځکه چې د فکري بیدارۍ پرته، په ټولنیز او سیاسي کچه هېڅ بدلون یا تحول نه راځي.
د سید جمال الدین لپاره، بیداري او ویښتیا دا معنی لري، چې خلک د خپل موجوده وضعیت پوهاوی ولري، او د استعمار او کورنیو ظالمانه عواملو اصلي ریښې وپېژني، چې د ډېرو ختیځو هیوادونو د شاته پاتې والي اساسي عوامل دي.
آزادي: د بیدارۍ بنسټ
هغه ټینګار کاوه، چې د دې بیدارۍ بنسټ باید په آزادۍ ولاړ وي؛ هغه ازادي، چې له دوو اړخونو څخه مهمه ده:
-
له کورني استبداد څخه ازادي – یعني د هغو استبدادي واکمنانو له ظلم څخه خلاصون، چې په ځینو ختیځو هیوادونو کې پر خلکو تحمیل شوي وو.
-
له بهرني استعمار څخه ازادي – یعني د هغو لویدیځو استعمارګرو له منګولو څخه خلاصون، چې د استثمار او اقتصادي ښکېلاک له لارې یې د خپلو ګټو د ساتلو هڅه کوله.
