نشنلیزم (دولسمه برخه)

لیکوال: ابو عایشه

نشنلیزم (دولسمه برخه)

پیلیزه

د هغو عواملو څېړنه، چې د یوې پدیدې د رامنځته کېدو لامل کېږي، له مهمو مسایلو څخه ده، چې باید پرې بحث وشي؛ ځکه تر هغه چې د رامنځته کېدو عوامل، دلایل، او موخې مشخصې نه شي، د پدیدې ماهیت به په بشپړ ډول روښانه نه شي.

د څېړنې په دې برخه کې، موږ د نشنلیزم د مفکورې په راڅرګندېدو کې اغېزمن او مهم عوامل څېړو، او هغه هېوادونه معرفي کوو، چې دا مفکوره پکې خورا پراخه او عامه وه.

د عربي نشنلیزم د رامنځته کېدو لاملونه

اصلي پوښتنه دا ده، چې د عربانو په منځ کې نشنلیزم، یا همغه ملتپالنه، څنګه رامنځته شوه او څه ډول وده وکړه؟ ولې عربانو، چې یو وخت د اسلام داعیان او بیرغ‌لرونکي وو، دې لویدیځې پدیدې ته لېوالتیا پیدا کړه، کومه چې د اسلامي تعلیماتو سره په ټکر کې ده؟ دا موضوع له څو مهمو عواملو سره تړاو لري.

علامه سید ابو الحسن ندوي رحمه‌الله په دې اړه لیکي:

“خو هغه څه چې د دې ټولو مسایلو په منځ کې تر ټولو ترخه او د بدبختۍ سبب دي، دا دي چې د نولسمې پېړۍ په وروستیو کې د عربانو په منځ کې قومي کرکې او د توکم‌پالنې نښې نښانې رامنځته شوې. هغه عربان، چې د دیارلسو پیړیو راهیسې یې د هغو دیني احکامو او تعلیماتو سره سم ژوند کاوه، چې خدای تعالی دوی د دې لپاره غوره کړي وو. دا دیني احکام او تعلیمات د دوی په غوښه او وینه کې ریښې وهلي وې او د دوی د طبیعت او فطرت یوه نه بېلېدونکې برخه ګرځېدلي وو. دوی خلک د ورورګلوۍ او انساني برابرۍ لوري ته رابلل، خو د ملتپالنې مفکوره د کورنیو او بهرنیو دلایلو له امله راڅرګنده شوه.” [1]

هغه، د عربي هېوادونو د ملتپالنې د رامنځته کېدو لپاره، دوه مهم عوامل یادوي:

۱. ملي غرور او ځان غوره ګڼل:

ځینې ترکي واکمنان په دې ناروغۍ اخته وو، او غرور او ځان‌ستاینه د دوی په چلند او کړنو کې څرګند وو. عربانو، چې ډېر حساسیت یې درلود، باور درلود، چې ترکان دوی دویمه درجه ملت ګڼي.

سربېره پردې، عربانو د ترکانو په چلند کې د استعمار بوی احساساوه. د عربي ژبې له پامه غورځول، د ترکي ژبې رسمي کول، او پر خلکو یې تپلو، د نورو سیاسي تېروتنو ترڅنګ، ژورې اغېزې پرېښودې.

۲. بهرني عوامل:

لویدیځو دعوتګرو او سیاسي مشرانو له دې فرصت څخه ګټه پورته کړه او خپل له مخکې پلان شوي اقدامات یې پیل کړل.

هغه کسان، چې له پخوا یې د عثماني امپراتورۍ د ړنګېدو خوبونه لیدل، هڅه یې وکړه، چې د امپراتورۍ ځواک له منځه یوسي، او په ختیځ کې یې معنوي او سیاسي نفوذ کمزوری کړي.

هغوی له توکم‌پالنې څخه، چې د ځینو مغرورو عرب ځوانانو په منځ کې یې ریښې غځولې وې، د یوې وسیلې په توګه کار واخیست.

دغه مشرانو، د کتابونو د خپرولو، د عربي روڼ‌ آندو سره د اړیکو، او ظاهراً دوستانه وړاندیزونو له لارې، له استانبول څخه مکې، مدینې، یا نورو عربي ښارونو ته د خلافت د مرکز د لېږدولو مفکوره راپورته کړه. [2]

د عربي ملتپالنې د راڅرګندېدو نور عوامل

ځینو لیکوالانو د عربي ملتپالنې د راڅرګندېدو او خپرېدو لپاره نور عوامل هم یاد کړي دي:

1. د عربي هېوادونو د ترکي کولو پالیسي:

   دا پالیسي د “اتحاد او پرمختګ ټولنې“ غړو لخوا په ۱۹۰۹ زېږدیز کال کې، د سلطان عبدالحمید دوهم د واکمنۍ له نسکورېدو او پر عثماني دولت د دوی له بشپړ تسلط وروسته، پلي شوه. دې ټولنې، چې له اسلام او عثماني خلافت سره یې سخته دښمني درلوده، د “طورانیت“ د ترویج له لارې خپله پالیسي پیاوړې کړه.

2. په شام کې د لویدیځو تعلیماتو پراختیا:

   بهرنیو ښوونځیو او پوهنځیو، د تبشیري ډلو ترڅنګ، له اسلام سره د مقابلې لپاره خپل علمي او سیاسي فعالیتونه زیات کړل.

3. د ملتپالو ټولنو او سازمانونو جوړول:

   د لویدیځ په مالي ملاتړ د یو شمېر ټولنو جوړېدل، د عربي ملتپالنې په پیاوړتیا او وده کې مهم رول لوبولی دی. [3] دا ټولنې، په عمده توګه، د قومي او توکم‌پالو مفکورو د ودې لپاره رامنځته شوې وې.

دغه عوامل، په ګډه، د عربانو ترمنځ د ملتپالنې د خپرېدو لپاره لاره هواره کړه او په عربي ټولنو کې یې لوی بدلونونه راوستل.

یادونه

په تېره برخه کې، د ملتپالنې پورې اړوندو سازمانونو او ټولنو په تفصیل سره بحث وشو، نو د هغو تکرار ته اړتیا نشته.

د یادونې وړ ده، چې د عربي ملتپالنې د خپرېدو او پراختیا عوامل، د مختلفو هېوادونو د شرایطو له مخې، توپیر لري. په ځینو هېوادونو کې، نور عوامل هم په دې لړ کې اغېزناک وو.

لکه څنګه چې مخکې وویل شول، د عربي ملتپالنې د خپرېدو یو له مهمو عواملو څخه، د اسلامي هېوادونو په منځ کې د اسراییل په نوم د رژیم شتون و. اسراییل، چې د لویدیځو قدرتونو لخوا، د مسلمانانو ترمنځ د “سرطاني تومور“ په توګه رامنځته شو، ورو ورو یې د اسلامي نړۍ په جوړښت باندې ویجاړونکي اغېزې پرېښودې.

د دې رژیم په غبرګون او مخالفت کې، عربانو ملتپالنې ته مخه کړه. د عربي ملتپالنې دوهمه څپه، چې سوسیالیستي او کیڼ اړخه ځانګړنې یې درلودې، په ۱۹۵۰ زېږدیز کال کې، په مصر کې پیل شوه، او له اسراییلو سره ګډه دښمني یې یو له اصلي محورونو څخه وه. [4]

که څه هم، په ټولیز ډول، عربي هېوادونه د ملتپالنې په منلو کې ډېر توپیر نه لري، خو د دې پدیدې په وړاندې د هر هېواد د لیوالتیا او تمایل وخت او شدت، کره څېړنې او ارزونې ته اړتیا لري. په لاندې برخو کې، موږ به په هر هېواد کې د ملتپالنې وضعیت جلا وڅېړو.

په مصر کې ملتپالنه

د عصري مفاهیمو له راڅرګندېدو او خپرېدو سره، مصر په اسلامي نړۍ کې د فکري تولید یو مهم مرکز وګرځېد. د ملتپالنې مفهوم، او ورپسې، د عربي ملتپالنې مفکوره، په دې هېواد کې ځانګړی ځای وموند.

په مصر کې د ملتپالنې ملاتړو، د دې مفکورې د ترویج او هغې ته د شرایطو برابرولو لپاره، تقویه کوونکو عناصرو ته اړتیا درلوده. ډېرو مصري ملتپالو، له تاریخي شرایطو څخه په ګټې اخیستنې سره، هڅه وکړه چې دا علاقه او لېوالتیا، د خپلې ټولنې په مختلفو طبقو کې، پیاوړې کړي. [5]

د عربي ملتپالنې بلنه، لومړی د غیرمسلمانو دیني لږکیو او لږ شمېر مسلمانانو ترمنځ راپورته شوه، خو لا تر هغه وخته، په یو عام او رسمي غورځنګ نه وه بدله شوې، ترڅو چې د مصر ولسمشر جمال عبدالناصر واک ته ورسېد.

عبدالناصر، د عربي ملتپالنې د بلنې مشري په غاړه واخیسته، او د هغې د پیاوړتیا او پراختیا لپاره یې، په ټول ځواک سره، کار وکړ. هغه، عربي ملتپالنه، د یو سپېڅلي دین په توګه معرفي کړه، او رسنۍ یې، د ملتپالنې مفکورو د خپرولو او د عربانو د ستاینې لپاره، وکارولې. [6]

عبدالناصر، د دې غورځنګ د ملاتړ لپاره، د خپل حکومت ټولې سرچینې وکارولې او په دې برخه کې یې له هیڅ راز هڅو څخه ډډه ونه کړه.

ناپلیون لومړنی کس و، چې په مصر کې یې د ملتپالنې غږ پورته کړ او د مصري خلکو په منځ کې یې د ملتپالنې احساس راویښ کړ. هغه، د “مصر انسټیټیوټ“ په جوړولو سره، د خلکو په منځ کې دا انګېزه رامنځته کړه. دا انسټیټیوټ، په حقیقت کې، یو سازمان او علمي ټولنه وه، چې د مصر تاریخ او تمدن یې مطالعه کاوه. د دې ادارې اصلي هدف دا و، چې مصریان، د اسلامي امت د یووالي او ورورګلوۍ پر ځای، خپل مصري هویت ته ډېره پاملرنه وکړي. [7]

د اتلسمې پېړۍ په وروستیو کې، د ناپلیون لخوا پر مصر یرغل، د مصر د تاریخ د یوه نوي پړاو پیل ګڼل کېدای شي. له دې نیټې وروسته، له نوي لویدیځ کلتور سره د مصریانو د بلدتیا امکان ډېر شو. د محمد علي باشا واک ته رسېدو سره، مصر ته دا فرصت برابر شو، چې د لومړني عثماني ایالت په توګه، اروپایي اصلاحات تجربه کړي. د محمد علي باشا د دورې له مهمو اقداماتو څخه، چې په پایله کې د لویدیځ د تعلیماتو د پیژندلو لامل شو، لویدیځ ته د زده کړیالانو لېږل و. [8]

په عربي هېوادونو، په ځانګړې توګه مصر کې، د ملتپالنې د خپرولو لومړني ګامونه، د دې مفکورې د ترویج لپاره، د ناپلیون لخوا، د لویدیځو پوهانو د لېږلو په څېر هڅو سره پیل شول. دې لړۍ، په تدریجي ډول، خلک دې پدیدې ته متوجه کړل او ورو ورو یې پرې باور وکړ.

په ۱۹۱۹ زېږدیز کال کې، په مصر کې، د برتانوي واکمنۍ پر وړاندې یو ملتپال پاڅون وشو، چې مشري یې سعد زغلول کوله او د “وفد ګوند“ لخوا تنظیم شوی و. دا پاڅون، د خپل اغېزمن مشرتابه په برکت، بالاخره، په ۱۹۲۳ کال کې، د مصر خپلواکۍ ته لاره هواره کړه. دې انقلاب، د مصر د ملتپالنې برخلیک، تر نیمې پېړۍ وروسته (یعنې، په ۱۹۷۰ کال کې د جمال عبدالناصر تر مړینې) پورې وټاکه. خو، دا غورځنګ، د عربي یا اسلامي انقلاب په پرتله، تر ډېره، “مصري انقلاب“ و. [9]

په مصر کې د ملتپالنې کړکېچ هغه وخت رامنځته شو، کله چې د آزادو افسرانو سازمان، د ملتپالنې په اړه، افراطي چلند غوره کړ. جمال عبدالناصر، چې فرصت یې مناسب ولید، له دې وضعیت څخه یې ګټه واخیسته، او هڅه یې وکړه، چې ډېر خلک دې ایډیالوژۍ ته جذب کړي.

په ۱۹۵۲ کال کې، د آزادو افسرانو انقلاب، له برتانوي استعمار څخه، د مصر خپلواکي ترلاسه کړه. له هغه وخت راهیسې، د عربي ملتپالنې ایډیالوژي، د مصر د ایډیالوژیکي خلا لپاره، د بدیل په توګه راڅرګنده شوه. عبدالناصر، چې د دې غورځنګ یو له اصلي مشرانو څخه و، د آزادو افسرانو د جوړولو او د برتانوي حکومت پر وړاندې د انقلاب په رهبرۍ کې مهم رول ولوباوه. [10]

دوام لري…

[1].  ندوي، علي، د نړۍ وضعیت او د مسلمانانو زوال ته ژوره کتنه، د عبدالحکیم عثماني لخوا ژباړل شوی، ۱۳۸۸ هجري لمریز کال.  ش، مخ ۲۵۸.

 [2].  همغه اثر، مخونه ۱۵۸-۱۵۹.

 [3]. سبة، حسان او سالمی، رشید: د عربو ملي غورځنګ او د عثماني خلافت په کمزوري کولو کې یې رول، ۱۴۳۸ هجري، مخونه ۴-۵.

 [۴].  حسیني، سید محمد، د عربي ملتپالنې څلورمه څپه؛  فرصتونه او ګواښونه، ۱۴۰۲ هجري.  ش، سایټ: د سیاسي او نړیوالو مطالعاتو مرکز.

 [5].  بصیری، عباس، د ۱۹۱۸ څخه تر ۱۹۷۰ پورې د مصر په ملتپال غورځنګ کې د لومړني اسلام او عربیزم تاریخ، د اسلامي تاریخ علمي درې میاشتنۍ …، کال ۳۰، ګڼه ۴۸، ژمی ۲۰۲۰، مخ ۱۰۰.

 [6].  همغه اثر، مخ. ۹۶۶.

 [۷].  نقوي، علي محمد، اسلام او ملت، ۱۴۰۴ هجري.  ش، مخونه ۳۴-۳۵، د اقتباس په ډول.

 [8].  بصیری، عباس، د ۱۹۱۸ څخه تر ۱۹۷۰ پورې د مصر په ملتپال غورځنګ کې د لومړني اسلام او عربیزم تاریخ، د اسلامي تاریخ علمي درې میاشتنۍ …، کال ۳۰، ګڼه ۴۸، ژمی ۲۰۲۰، مخ ۱۰۵.

 [9].  همغه اثر، مخونه ۱۰۶-۱۰۷.

 [۱۰].  حسیني، سید رسول، په ابهام کې ملي هویت: له ملتپالنې څخه تر منځني ختیځ پورې، په معاصر سیاسي مقالو کې خپور شوی، ۲۰۱۹، مخ ۱۰.